Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вилĕм

смертный
паттăр вилĕм — геройская смерть
пукле вилĕм — неожиданная смерть, безвременная кончина
сарăмсăр вилĕм — скоропостижная смерть
вилĕмрен çăл (хăтар)— спасти от смерти
вилĕмрен çăлăн (хăтал) — спастись от смерти, избежать смерти
вилĕм çитрĕ — смерть настала
вилĕм хĕçпăшалĕ — смертоносное оружие
вилĕм приговорĕ — смертный приговор
Вилĕм çири кĕперен те çывăх. — посл. Смерть ближе нательной рубашки.
Вилĕм шăлран пăхса килмест. — посл. Смерть придет— на зубы не посмотрит.

çăлăн

I. возвр.
спасаться, избавляться
вырываться
вилĕмрен çăлăн — избежать смерти
колонилле пусмăртан çăлăн — избавиться от колониального гнета
çăлăнмалли май — путь к спасению
ку айăпшăн вăл выговорпах çăлăнаяс çук — за эту провинность ему не отделаться выговором
çăлăнса тух — вырваться, высвободиться
çăлăнса юл — уцелеть, спастись, избежать чего-л.
Кашкăртан çăлăнса упа айне пулнă. — погов. Спасшись от волка, попал в лапы медведя. (соотв. Из огня да в полымя).

çăлăн

II. страд.
выдергиваться, вырываться, выщипываться
сĕлĕ тымарĕпех çăлăнать — овес выдергивается с корнем

çăлкалан

2.
то же, что çăлăн

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

çăлăн

спасаться, избавляться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çăлăн

выдернуться. КС. Турх. Çерçин тĕпекĕ çăлăнса вĕçсе ӳкнĕ çĕр çине.

çăлăн

спасаться. Ала 24°. Халĕ ĕнтĕ çăлăнсан, çăлăнăпăр, çăлăнимасан пĕтетпĕр, тенĕ, тет. Шинар-п. Вара халăх ялĕпех пухăнчĕç те, сӳнтерчĕç, эпир вара çăлăнса юлтăмăр. Бюрг. † Атте картиш çăкалăх, епле çăлăнса тухам-ши? Пир. Ял. Ачи йӳтĕмпех, вăл налог тӳллеменшĕн опиç тума пырсан, çăлăнса юлкалать.

çăлăнтар

понуд. ф. от гл. çăлăн.

куç

(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ = куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

бегство

сущ.сред.
тару; тарни, тухса тарни; бегство из плена тыткăнран тарни; броситься в бегство тара пар; спасаться бегством тарса çăлăн

бежать

глаг. несов.
1. чуп, чуптар, чупса пыр; бежать вприпрыжку сиккелесе чуп; лошадь бежит быстро лаша хăвăрт чупать
2. (син. двигаться, течь) ирт, юх, чуп; кровь бежит из раны суранран юн юхать; время бежит быстро вăхăт хăвăрт иртет; бегут поезда поездсем чупса иртеççĕ
3. (син. спасаться) тар, тухса тар, тарса çăлăн; бежать из плена тыткăнран тарса çăлăн ♦ часы бегут сехет мала каять

выбиться

глаг. сов.
1. из чего (син. освободиться) хăтăл, çăлăн, хăтăлса тух; выбиться из нужды нушаран хăтăл
2. 1 и 2 л. не употр. (син. выступить) тухса кай; волосы выбились из-под шапки çӳç çĕлĕк айĕнчен тухса кайнă ♦ выбиться из сил вăйран кай; выбиться в люди çын шутне кĕр

избавиться

глаг. сов.
хăтăл, çăлăн; избавиться от кашля ӳслĕкрен хăтăл

избежать

избегнуть глаг. сов., (син. спастись)
хăтăл, çăлăн; избежать трудностей йывăрлăхсенчен хăтăл

освободиться

глаг. сов.
1. ирĕке тух, хăтăл, çăлăн; освободиться от предрассудков тĕшмĕшсенчен хăтăл
2. ирĕклен, ерç; я освобожусь через час эпĕ тепĕр сехетрен ирĕкленетĕп
3. от чего (син. очиститься) тасал, пушан; небо освободилось от туч тӳпе пĕлĕтсенчен тасалчĕ

спастись

глаг. сов.
çăлăн, хăтăл; çăлăнса юл, сыхланса юл; спастись от погони хăвăлакансенчен хăтăл

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

вывернуться

сов. 1. разг. (вращаясь, вынуться) пăрăнса тух; тухса ӳк; 2. разг. (вывихнуться) мăкăлтан, сик; 3. (перевернуться изнанкой наружу) таврăнса тух; карманы вывернулись кĕсъесем таврăнса тухнă; 4. (выскользнуть, освободиться) пăрăнса ĕлкĕр, вĕçерĕн; вывернуться из сильных рук вăйлă алăсенчен вĕçерĕн; 5. перен. разг. (выйти из затруднительного положения) хăтăл, çăлăн, пăрăнса юл; вывернуться из беды инкекрен çăлăнса юл.

выкрутиться

сов. 1. прост. (вывинтиться) тух, пăрăнса тух; 2. перен. (выпутаться) çăлăн, çăлăнса (е хăтăлса) юл; выкрутиться из беды инкекрен çăлăнса юл.

выпутаться

сов. 1. вĕçерĕн, хăтăл; 2. перен. çăлăн, хăтăл; выпутаться из беды инкекрен хăтăл.

вырваться

сов. 1. (высвободиться силой) вĕçерĕн, хăтăл, çăлăн, тарса тух; вырваться из плена тыткăнран тарса тух; 2. (устремиться наружу) сиксе (е тапса, ыткăнса) тух; пламя вырвалось из окна çулăм чӳречерен тапса тухрĕ; машина вырвалась из леса машина вăрмантан ыткăнса тухрĕ; у него вырвался радостный крик вăл саванăçлăн кăшкăрса ячĕ; 3. (оторваться, отделиться) татăлса ӳк, тухса ӳк; в книге вырвались страницы кĕнеке страницисем туха-туха ӳкнĕ; 4. (выскользнуть, выпасть) тухса ӳк, вĕçерĕн, вĕçерĕнсе ӳк; стакан вырвался из рук стакан алăран вĕçерĕнсе ӳкрĕ.

избавиться

сов. от кого-чего хăтăл, çăлăн, хăтăлса юл, çăлăнса тух; избавиться от опасности хăрушлăхран хăтăл.

избежать

сов. чего хăтăл, çăлăн, хăтăлса юл, çăлăнса юл, пăрăнса юл; избежать беды инкекрен хăтăл; избежать опасности хăрушлăхран çăлăнса юл.

спастись

сов. хăтăл, хăтăлса юл, çăлăн, çăлăнса юл.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

çăлăн

котылырга

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

пурнăç

, пурăнăç «жизнь». От пурăн «жить» + ăç — афф. отвлеченных существительных; ср. çăлăн «спасаться» — çăлăнăç «спасение».

çăл

«спасать», «освобождать», «выкупать», «выручать», «избавлять»; çăлăн «спасаться», «избавляться», «освобождаться»; др. тюрк., тат., башк. йол, желт, уйг., АФТ йул «спасать», «освобождать», выручать».

Çавăн пекех пăхăр: