Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

варт

1. подр. —
о резком движении
варт каялла çаврăн — резко повернуться назад
варт сиксе тăр — быстро вскочить на ноги

варт

2. подр. —
о быстром пробуждении
варт (вартах) вăранса кайрăм — я моментально проснулся

вăрт

1.
быстро, проворно
разом разг.
вăрт каялла çаврăн — быстро обернуться назад
вăрт (вăртах) сиксе тăр — быстро вскочить на ноги

вăрт

2. подр. —
о быстром движении
темле кайăк пуç çийĕн вăрт вĕçсе иртрĕ — над головой быстро пролетела какая-то птица

вăрт-варт

быстрый, проворный, расторопный,. ловкий

вăрт-варт

быстро, быстро-быстро, проворно, расторопно, ловко
вăрт-варт та ĕçчен хĕрарăм — ловкая и трудолюбивая женщина
вăрт-варт ĕçле — работать быстро
вăрт-вартрах çаврăнкалăр! — поворачивайтесь поживее!

вăртти-вартти

то же, что вăрт-варт

вăрттин

то же, что вăрт 2.

çаврăн

2.
поворачиваться, повертываться, оборачиваться куда-л.
вырăнта çаврăнса ил — повернуться на месте
вăл вăрт çаврăнчĕ — он резко повернулся

çаврăнса тăр —
çаврăнса лар —
1) вращаться, находиться во вращающемся состоянии
2) повернуться в другую сторону, отвернуться
эсĕ çаврăнса тăр-ха йăпăртлăха — отвернись-ка на минуточку
пӳртре çаврăнма та çук — в избе негде повернуться

çаврăнса пăх —
1) оглянуться
каялла çаврăнса пăхрăм — я оглянулся назад
2) обращать, уделять внимание
вăл сан çине çаврăнса та пăхмасть — он на тебя и внимания не обращает

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çулантар

понуд. ф. от çулан. || Бить, колотить. Т. VII. Пит хытă çулантара (дубасить, колотить) пуçларĕ. Букв. 1886. Атте варт çавăранчĕ те, мана хулăпа çулантара пуçларĕ. N. Анне мана хытă кăна çулантарчĕ çав.

шупашка

шопашка, долбленная кадка из цельного дерева. Шарбаш, Якейк., Б. Атмени, Моркаш. Б. Атмени. Шопашка, то же, что ырçа, а в других местах (Таутово) çӳпçе. Б. Кумарк. Шопашка, шупашка, то же, что в других местах çӳпçе, кадка для одежды вместо сундука. СПВВ. Т. Шупашка — çӳпçе тени пулать. СПВВ. МС. Шупашка, шур тумтир хумалли, çăкаран тăваççĕ, катка пекскер; вăл кашни качча каякан хĕрĕн пулать. НАК. Икĕ çӳпçе (шупашка) шурă тумтир, тет (у невесты). Моркаш. Çакă ялăн хĕрĕсем качча кайма тапратсан шопашка тавра коскалать, ик аллине шарт çапать. Никит. Ах, ака, Улюк аки, шупашки кутне пурсассăн ик аллине шарт çапать. Якейк. Ай, инке Мари пор, шопашки тавра çаварнать, ик аллине шарт çапать. ЙФН. Ай аки Кулина, шупашки тавра вăрт çавăрнать, ик аллине шарт çапать.

пут

, пот, , подр. треску лопающейся скорлупы. N. Эпĕ матякне (яйцо) вучаха хутăм; пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ. N. Пот! шытрĕ. || Подр. звуку падающей капли. Шорк. Шолтра томла пот-пот! томлать. || Подр. мгновенному и отрывистому движению. N. Çол çăлтăрĕ (виçĕ-туат, çăлтăр, тӳрех каят пот, пот, пот! чăсăкăн). Б. Олг. Çăмăл кайăк пот, тăрса каят анчах. См. вăрт. Шорк. Пĕр пысăк пачашка пот! сиксе тохнă (выскочил большой волдырь). || В удвоении означает: пятнами. Пшкрт. Пот-пот шорăллă, с белыми пятнами.

ĕсĕ куакал

назв. породы уток. Б. Олг. Ĕсĕ куакал (ола мы̆jы̆лы̆). Йӳçе туат çăмартине, йӳçрен çуарпа çĕклесе кăларат. Вăрт (быстро) чăмат та, час тохмаст.

йăпăрт

(jы̆бы̆рт), подр. моментальному действию. Яргейк. † Ах, аки Утатти, арчи тавра вăрт çаврăнат, икĕ а(л)лине шурт çапат, пуçне йăпăрт хыççа илет (Свад. Песня). Малт. шк. вĕр фиç. 122. Хĕлĕхе пăта çумне нумайтарах пусса тăрсан, вăрăм лини, йăпăрт пусса илсен, пăнчă туртать. Ib. 124. Тимĕр листа пит йăпăрт чĕтренсе, калла-малла сулкаланса, пире илтĕнекен сасă кăларать. Яргейк. Алăк уçса кăларсарчĕ, эпĕ каяла пăхрăм (посмотрел) та, йăпăрт куçне шăлса илчĕ (она). Б. Илгыши. Патне пыра пуçласан, шăши йăпăрт кăмака айне кĕрсе пытанать, тет (моментально убежала от него под печку). Ядр. Ик аллине шарт çапать, куçне йăпăрт шăлса илĕт. Б . Олг. Лакчаг-орлы jы̆бы̆рт анџах пос_рэ̆. Он живо перешагнул через (не широкую яму.) Шибач. Йăпăрт, скоро. Ib. Йăпăрт! кĕчĕ. Б. Олг. Корка йăпăрт илĕт те, той пуç стелĕ синчен, чикет кăсийине, тохат-каят орама. С. Йăпăртах кайса пăхам (тотчас). Якейк. Мишка петне (=патне) йăпăрт кайса килем-и? Я мигом схожу к Мишке. Можно? Шел. 153.. Йăпăрт-йăпăрт йăвана кĕре-кĕре пăхатăп. П. Патт. 26. Вĕсем йăпăрт та йăпăрт хулла пĕрне-пĕри тыттарнă. СТИК. Чĕрĕ пулă алăран йăпăрт тухса ӳкет. (Выражает слизкость рыбы, как она легко вырывается из рук»). || N. Йăпăрт! (не сильный дристок). || Пшкрт. jы̆βы̆рт, - тихо (синоним слова йăпăштăн). || Прозвище. Зап. ВНО. Йăпăрт Еххим.

варт

(варт), подр. быстрому повороту. Лашман. † Пĕчĕкçĕ лаша, тур лаша, варт çаврăнса тăринччĕ. (Свадеб. п.). Альш. Алăкне уçат, тет те, варт тухса каят, тет (она).

вăрт

(вы̆рт), подр. мгновенному и отрывистому движению. Пшкрт. Вăр-вăрт! хĕр отса каят (быстро). Ib. Ул п̚олдырн’а jӓ_плӓ jорас? — вы̆рт пы̆ҕас та, jы̆л ҕолас; иттак jорас, вот как jорас. Б. Олг. Çăмăл кайăк вăрт тăрса каят ăнчах. Орл. II. 206°. Вăрт Варвари, арки-вĕçлĕ шупăрлă. (Çил арманĕ). Н. Лебеж. Чипер инке вăрт-вăрт, арки вĕçĕ хăюлă. (Арман çулĕ). 93 çул, 55. Унтан аллисем çинче вăрт çĕкленсе илсе, пăшал пемелли чӳрече карнисĕ çине чăркуçланнă. N. Вăрт çавăрăнчĕ, Хорачка. Вăрт! — межд. бросания. Упа 589. Эпĕ вара лаша çинчен вăрт! ывтăнса юлтăм. || Момент. Хорачка. Мана пĕр вăрта (на один момент) портă парса яр.

вăрт-варт

подр. неодинаковым мгнов. и отрыв. движениям. Артюшк. Вăл пит çивĕчĕ (бойкий), вăрт-варт-кăна çавăрăнкалат. Ib. Салтаксем камантă панă хыççăн вăрт-варт тусă çавăрăнаççĕ. Е. Орлова. Вăрт-варт çавăрнкалат (о бойких). Б. Олг. Вăрт-варт (быстрее) тыткаласам; урăх ĕç пор, çанта каймалла. Хурамал. Пирĕн аппа вăрт-варт çавăрăнкаласа утса çӳрет (= правур çӳрет). || Хыпар № 5, 1900. Çавăнпа вĕсене суту-илӳ кĕнекисене вăрт-варт (быстро) çырмашкăн çăмăл çыру кирлĕ пулнă.

вăрт-варти

повидимому, то же, что вăрт-варт, если только слово написано правильно. Тип.-Сир. Вăрт-варти Варвари, арки вĕçлĕ шупăрлă. (Çил арманĕ).

вăрт-ворт

(вы̆рт-ворт), подраж. быстрому качанью ногами. В. Олг. Ларнă чох çын ора уткаласа ларат: вăрт-ворт, вăрт-ворт!

вăртти-вартти

бойкий. N. Вĕри-ял вăл вăртти-вартти. К. С. Вăртти-вартти çавăрнса ташлать (пляшет, не так быстро и энергично, как вăрт-варт).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

биовăй

ç.с. Биохăват (туп.). Экстрасенсăн сиплев вăрт-тăнлăхĕ — сăмах витĕмĕпе биовăйĕнче. Х-р, 25.12.1991, 2 с.

вичкĕнлĕх

п.в. Вичкĕнĕш, çивĕчлĕх, çивĕчĕш. Кранпа ĕçлеме вичкĕнлĕх, вăрт-варт пулни кирлĕ. Я-в, 1961, 3 /, 29 с. Вырăс чĕлхи кăркăс чĕлхин витĕмлĕхĕпе вичкĕнлĕхне ӳстернишĕн савăнаççĕ. Я-в, 1972, 4 /, 25 с. «Атте-анне» поэмăн вичкĕнлĕхне вăйлатакан сăмах çаврăнăшĕсене çырса илĕр. ЧС, 1994, 9 кл., 368 с. — куç вичкĕнлĕхĕ (Г.Ефимов, 1981, 53 с.; С-х, 2001, 19 /, 2 с.).

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Вартук

яз. и. ж. (Ашм. Сл. V, 178): Варт (< араб. вард, собир. "розы" (Баранов АРС, с 1121)+ -ук; "роза" (Гаф. ПРС II, 888).

Вартюк

яз. и. ж. (Ашм. Сл. V, 178): Варт (< араб. вард, собир. "розы" (Баранов АРС, с 1121)+ -ук; "роза" (Гаф. ПРС II, 888).

Çавăн пекех пăхăр: