Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

каньон

геогр.
каньон (тарăн çырма)
Мăнă каньон — Большой каньон

мăн

см. мăнă

мăнă

(мăн)

мăнă

1.
большой, крупный (по величине, силе, значимости)

мăнă

крупно
мăнă ала — большое решето, грохот
мăнă вăрман — 1) лес с крупными деревьями 2) большой лес, лесной массив
мăнă катка —  большая кадка, чан
мăнă лаша — битюг, ломовая лошадь
мăнă пулă — крупная рыба
мăнă уяв — большой праздник
мăнă хуйхă — большбе горе
мăнă ял — большое село
мана ку çĕлĕк ытла мăнă — эта шапка мне слишком велика
мăнă ан çыр — не пиши крупно

мăнă

2.
широкий, обширный, просторный
мăнă картиш — просторный двор
мăнă улăх — широкий луг
мăнă шыв — половодье, большая вода

мăнă

3.
толстый
мăнă тута — 1) толстые губы 2) толстогубый, губастый (о человеке)
мăнă хырăм — пузан, пузатый человек
мăнă хырăмлă кăкшăм — пузатый кувшин
мăнă çиппе çĕле — шить толстыми нитками

мăнă

4.
основной, главный
мăнă алăк — 1) главный вход 2) ворота
мăнă çул — большак, магистральная дорога
Çамрăклăх мăнă çулпа килет, вак çулпа иртсе каять. — посл. Молодость приходит по большаку, а уходит проселочной дорогой.

мăнă

5.
старший
старый
взрослый
мăнă аппа —
1) старшая сестра
2) тетя, тетка (со стороны отца или матери)
мăнă асанне — прабабка, прабабушка (со стороны отца)
мăнă асатте — прадед, прадедушка (со стороны отца)
мăнă асаттесем — предки
мăнă кукамай — прабабка, прабабушка (со стороны матери)
мăнă кукаçи — прадед, прадедушка (со стороны матери)
мăнă çын —
1) взрослый человек
2) перен. важная персона, большой человек
ун чухне килте мăннисем пулман — дома в то время не было взрослых

мăнă

6.
низкий, густой, басистый (о голосе)
мăнă сасăпа калаç — говорить басом

мăнă

◊
мăнă кăрлач — уст. январь
мăнă кĕрӳ — старший дружка жениха (на свадьбе)
мăнă мăран — увалень, большой и неуклюжий человек
мăнă пăта — крюк в стене (из дубового сука)
мăнă пыршă — анат. сычуг
мăнă сăвăр— зоол. байбак

мăнă сăмах —
1) непристойная брань
мăнă сăмахпа ятлаç — сквернословить, непристойно выражаться
2) слухи, сплетни, пересуды

мăнă тӳрт — лоботряс (о взрослом парне, играющем с маленькими детьми)
мăнă хăях — бот. рогоз
мăнă хурчка — диал. сокол
мăнă шăрчăк — диал. стрекоза
мăнă шăши — диал. крыса
мăнна хур — зазнаваться, чваниться
мăнна хыв — зазнаваться, чваниться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çумĕр чӳкĕ

назв. моления о дожде. N. 1906-мĕш çулта, майра тăваттăмĕшĕнче, çумăр чӳк турĕç. Чиркӳлĕ Аччара çумăр чӳк Çавал шывĕ хĕринче турĕç. Акă ун çинчен мĕн калаç: кашни килтен çăмарта, çу, кĕрпе, çăкăр-тăвар пухрĕç. Вĕсене пухса пĕтерсен, шыв хĕрринче пăттине, çăмартине пĕçереççĕ. Пур çимĕçне пĕçереççĕ те, унтан чăркуççи таран шыва кĕрсе тăраççĕ. Хуранне икĕ ват çынна тыттараççĕ, хуранĕ çурри шывра. Унтан темĕскер каласа чӳклеççĕ. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ, чӳк апачне унта çияççĕ те, пурте шыва кĕпи-йĕмĕпех сикеççĕ. Унтан иртсе пыракана курсан, уна та шыва тĕртсе яраççĕ. Çав уйăхрах 7 числара Катекре те çумăр чӳкĕ турĕç. Катекри çырман пĕр енчи туман, пĕр çути тунă, çăмарта икĕ çĕр пулĕ, кĕрпе пĕр пăт пулĕ, çупала сĕт икĕ витре пулĕ. Попечитĕлствă чарма тăрăшнă та, халăх пушшех урса кайнă. N. Пирĕн Çĕрпӳ хулинче, Мами вулăсĕнче, Ачча приходĕнче çумăр чӳк тăваççĕ. Ачисене ваттисем хушаççĕ. Вара ачасем çăнăх, кĕрпе, çу, çăмарта пуçтарса çӳреççĕ, унтан пĕçереççĕ. Пĕçернĕ чух та ачасене çерçи чĕппи илме яраççĕ. Ачисем çерçи чĕпписене илсе пыраççĕ, хăшне шыва яраççĕ, хăшне яшка çине яраççĕ те, унтан, çимелле пулсан, тĕслĕрен курăк татаççĕ те, шыв хĕрне лартаççĕ. Вара яшки пиçсен ялти ватă стариксене, юмăç-карчăксене чĕнеççĕ те, сăрт çине шыв хĕрне яшкине йăтса каяççĕ. Унтан вара ват стариксем, юмăç-карчăксем çĕлĕккисене хул-хушшине хĕстереççĕ, чӳклеççĕ. Яшкине, пăттине, çерçине, çăмартасене, пашалусене çинĕ çĕре пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те — пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. Шур тăхăнма юрамасть, тет. Вара, пурте пухăнса çитсен, апат çияççĕ. Апат çисе тăрансан, шыва сикеççĕ. Тата хăшĕ сикмесĕрех тараççĕ те, вара вĕсене виççĕн-тăваттăн хăваласа тытаççĕ те, тӳрех шыва утаççĕ. Хăшĕ çапах тарса хăтăлаççĕ. Вара шывра кăвакал пек лапăртатаççĕ. Мами вулăсĕнче Шăхасан приходĕнче çаплах тăваççĕ.

талт

(талт), подр. биению пульса. N. Чирлĕ çыннăн юн тымарĕ хăш чухне тикĕс тапмас: тăлт-талт! туса каят (второй удар сильнее, расплывчатый). Сред. Юм. Талт-талт тапать (признак сердитого человека, или же движение крови по жилам). || Подр. тяжеловатому прыжку. Качал. Еххĕм салтак сарăлса выртать, уксак салтак талт сикет. (Еххĕм салтак — шапа, уксак салтак — ула курак). Ала 29°. Кӳлĕ хĕринчи мăнă мăкăрĕ кӳлли тавра çавăрăнчĕ. Шыв пĕттĕр-е! тиесе, тват урипе талт! сиккĕр. Яндобы. Алтанĕ талт-талт! çӳлеле сикет, тет те, упийĕ телт! ӳкет, тет. Б. Нигыши. Ула-кайăк (дятел) карчăк умне кайнă та (залетел вперед), талт-талт! сиксе пырать, тет. || Подр. тяжелому ступанью при беге. Ст. Чек. Талт-талт-талт! чупат. (Йывăр чупнă чухне çапла илтĕнет). )| Подр. вздрагиванию всем телом. Якейк. Анния (Анну) айăкĕнчен кĕт анчах тĕкрĕм, талтах (талдах) сикрĕ (вся вздрогнула).

тыттар

понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.

хăмсар

(хы̆мзар, хŏмзар), замахиваться. Зап. ВНО. Вăл çĕçĕпе хăмсарнă. Он замахнулся ножом. Ib. Хăмсариччен çапса ил. (Послов). Ib. Эсĕ питех ан хăмсар-ха. Ib. Тимĕрне хăмсарсан, тимĕр чăсăлать теççĕ. (Посдов). Ib. Çĕçĕпе ан хăмсар, вăл хăй тăршшĕ иккĕ чăсăлать. (Послов.) Альш. Йĕтĕрпе хăмсарсан çын тытăнкăллă калаçакан пулат тет (тот, на кого замахивается). Ib. Ăна пĕрре хăмсартăм та, тухса тарчĕ. Изамб. Т. Эс мана ма хăмсаран. Ib. Ул мана патакпа хăмсарчĕ. Хурамал. Карчăкĕ алшăлипе хăмсарнă, качака таки тапранмасть те. Шорк. Мана çĕçĕпе хăмсарчĕ. Он замахнулся на меня ножом. Ала 87°. Çĕлен пĕрех хĕр çинелле мăнă хĕçĕпе хăмсарчĕ те, хĕр йывăр çын пек шыçăнса карĕ, аран сывласа ларать. Собр. Хăмсариччен çапма каланă. (Послов.). Сред. Юм. Ан хăмсарса çӳре. Не грози. Городище Б. Çĕçĕпе хăмсарать. Замахивается ножом. Чист. Вăл çапах та чупса çитрĕ те, пире хулăпа хăмсара пуçларĕ. || N. Пирĕн лаша хăмсарать. Изамб. Т. Лаша тапас тесе хăмсарать.

кăшманла

назв. детской игры. Хорачка. Кăшманла (кы̃шманла), игра на олахе; каш(-ж-)ни çын омня ларса пыраччă ыталаса, пӧрт тăршшипа, каран тортса кăлараччă. Цив. Кăшман кăлармалла вылянă чух, кăшман пулнă ачасене аллисенчен туртаççĕ. Çĕнĕ Кипек. Кăшманла выляни. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, выйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса, тытăнса каяççĕ. Çапла пĕр пĕринчен хытă ытакланса тытăçса пĕтсен, айăкран тепĕр ача пырать те, юпаран тытса тăраканĕн (чит. тăракан) ачинчен: хуçи пур-и? тесе ыйтать. Лешĕ: пур, сана мĕн кирлĕ? — Кăшман. — Кăшманпа мĕн тăван? — Майра пуç хуртланнă. — Апла пулсан, пĕр кăшманне ил. — Унтан вара леш ачи хыçалти ачисене: кăшман кăларап, тесе, туртмах тапратать. Вăл вара пĕр виç-тăват ачине те пулсан тытăнса тăнă çĕртрен туртса уйăрат те, калла юпа кутĕнчен ачаран ыйтма тапратать. Çапла вăйи пĕтичченех выляççĕ. Якейк. Пĕр хĕрача çĕре ларать (хуçа); он чĕрçине тепри ларать; çанашкал пĕр-пĕрин чĕрчине (так!) ларса, вонпилĕк ача та ытла ларса каяççĕ. Иккĕн поскилсем полаççĕ. Ларакансам, хыçалтисăр пуçне, порте кăшман. Поскилсем хуçине калаç: кинеми, сан анкартине сысна кĕнĕ, хуса каларар-и? — Кăларăр. — Пĕр кăшманне кăларар-и? — Кăлар(ăр) та, тăприне хытă силлĕр. — Йор! — Çав ик ача валта ларакан ачая ик холĕнчен тытса тăратса, çорăмран çапса яраççĕ. Пор кăшманне те кăларса пĕтерсен, хуçи тăрать те, тарать. Ăна хуса çитсе, ачасам холхаран кăçкăраççĕ.

Мăн киремет

назв. местности. В. Олг. Мăн кереметре çапă касса. Слеп. Мăнă киремет (с «и»).

кулач

колач (-ч’), белый хлеб, кальч. Орау. Кайса килсен (създив), ачана (ямщику) кулач çималăх (на калачи, т. е. на чай) патăм та, ача саванчĕ. — Ӳлĕм тата пырап (поеду), тет. N. Иртнĕ мăнă праçниксемре колачсем пачĕç.

мăнă

большой, толстый, крупный. Кан. Мăнă çиппеле çĕленĕ пулин те татса илсе юлнă. П. И. Орл. Манăн сассăм çинçе пулĕ, упа сасси хулăм (мăнă) пулĕ. Ир. Сывл. 39. Мăнă вăрманĕ (крупный лес) шурĕ те, тухрĕ. Торп-к. Мăнни мăнăрах çыртать, теççĕ ваттисем. (Послов.). Собр. Ай-ай çак йăвăç питĕ мăнă. (Если же это прилагательное служит определением, то здесь говорят: мăн (без ă). N. Мăнăрах çынсем вăсене чарса калаççĕ: апла ан аташăр, ачасем! Ерк. 6. Урха мăнă евĕрлĕ, çине тăрсан çилĕллĕ. НАК. Мăнă (аслă) турă, мăнă турă амăшĕ. См. мăн.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

большой

прил.
1. (ант. маленький) пысăк, мăнă, капмар; большое здание пысăк çурт; большая перемена пысăк тăхтав (шкулта)
2. (син. многочисленный) пысăк, йышлă; большая семья йышлă çемье
3. (син. выдающийся, значительный) пысăк, чаплă, аслă; большая победа пысăк çĕнтерӳ; большой праздник чаплă уяв
4. большой сущ.муж., большая (-ой) жен. (син. взрослый; ант. маленький)
çитĕнни, пысăкки, асли; больших надо слушаться аслисене итлес пулать ♦ большой палец пуç пӳрне; большая вода ейӳ шывĕ; большей частью ытларах; самое большее чи нумаййи

внушительный

прил.
1. внушительно нареч. витĕмлĕ, витермелле, ăса тивмелле; внушительно говорить ăса тивмелле кала
2. (син. большой) пысăк, капмар (япала, çурт); кĕрнеклĕ, мăнă (кĕлетке, тăлпу)

грандиозный

прил. (син. огромный, величественный; ант. мизерный), грандиозно нареч.
мăнă, капмар, мăнаçлă; грандиозные замыслы мăнаçлă шухăш-тĕллевсем

громоздкий

прил.
мăнă, кăнттам, çаврăнăçусăр; громоздкие вещи çаврăнăçусăр япаласем

низкий

прил. (ант. высокий), низко нареч.
1. лутра, аяллă; низкий домик лутра пурт
2. пĕчĕк, пысăк мар; низкая температура пĕчĕк температура (çын ӳчĕн); сивĕ (çанталăк); низкие цены йӳнĕ хаксем
3. хулăн, мăнă; низкий голос хулăн сасă
4. (син. плохой) япăх, начар, паха мар; продукция низкого качества япăх продукци
5. (син. подлый) путсĕр, киревсĕр, чыссăр; низкий поступок киревсĕр хăтланăш

огромный

прил. (син. величайший)
мăнă, капмар, питĕ пысăк; огромное здание капмар çурт; огромный успех питĕ пысăк çитĕнӳ

солидный

прил., солидно нареч.
1. (син. прочный, основательный) мăнă, капмар, тĕреклĕ; солидная постройка капмар çурт; солидные знания тарăн пĕлӳ
2. (син. важный, представительный) кĕрнеклĕ, хапаллă, танлă; солидный мужчина кĕрнеклĕ арçын
3. (син. авторитетный, известный) паллă, ятлă-сумлă; солидная фирма паллă фирма
4. (син. значительный, большой) пысăк; заработать солидную сумму пысăк укçа ĕçлесе ил

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

большой

прил. 1. (по величине, размерам) пысăк, мăнă; большой дом пысăк çурт; большой чемодан пысăк чăматан; 2. (по количеству) пысăк; йышлă, нумай; большая семья йышлă çемье; большие деньги пысăк укçа, нумай укçа; 3. (важный по значению) пысăк, аслă, чаплă; большая победа чаплă çĕнтерӳ; 4. çав тери; он большой насмешник вăл çав тери çынран кулма юратать; 5. (взрослый) çитĕннĕ, ӳссе çитнĕ, мăнă; дети стали большими ачасем çитĕнсе çитрĕç; 6. в знач. сущ. большие мн. пысăккисем, çитĕннисем; надо слушаться больших пысăккисем каланине итлес пулать; ◇ большая буква пысăк саспалли; большая дорога аслă çул; большой мороз шартлама сивĕ; большой палец пуç пӳрне.

заносчивый

прил. мăнă, мăнкăмăллă, тăнлă, вĕçкĕн; заносчивый ответ мăнкăмăллăн тавăрни.

крупный

прил. 1. шултра; крупный песок шултра хăйăр; 2. (большой) мăнă, пысăк, шултра, хулху; крупный отряд пысăк отряд; крупные капли дождя шултра çумăр тумламĕсем; крупная лошадь хулху лаша; 3. (большого масштаба) пысăк, шултра; крупная индустрия шултра индустри; 4. (значительный) пысăк, паллă; крупный талант пысăк талант; 4. (существенный) пысăк; крупные достижения пысăк çитĕнӳсем; ◇ крупные деньги пысăк укçа; крупный разговор пысăк калаçу; крупный рогатый скот мăйракаллă шултра выльăх.

массивный

прил. пысăк, мăнă, катрам, йывăр; массивный камень катрам чул; массивные часы пысăк сехет.

махина

ж. разг. питĕ пысăк (е мăнă, катмар) япала.

монументальный

прил. 1, капмар, мăнă, питĕ пысăк; монументальное здание капмар çурт; 2. перен. тĕплĕ, тарăн, содержанийĕпе пуян; монументальное исследование тарăн тĕпчев.

надменный

прил. мăнаçлă, мăн кăмăллă, мăнă.

огромный

прил. пит пысăк (е мăнă), чикĕсĕр пысăк, катмар.

старший

прил. 1. (по возрасту) аслă, пысăк, мăнă; старший брат пичче; старшая сестра аппа; старший сын аслă ывăл; старший и младший учатся в школе аслипе кĕçĕнни шкула çӳреççĕ; 2. в знач. сущ. старшие мн. (взрослые) пысăккисем, аслисем, мăннисем; он приехал со старшими вăл пысăккисемпе килнĕ; 3. (по служебному положению) аслă; старший офицер аслă офицер; 4. в знач. сущ. (начальник) асли; 5. (о классе, курсе) аслă, аслăрах; ученики старших классов аслăрах классенчи учениксем.

титанический

прил. питĕ пысăк, улăпла, мăнă, титанла; титаническая сила улăпла вăй.

толстый

прил. 1. хулăн, тачка, парка, мăнă; толстое бревно хулăн пĕрене; толстый канат парка вĕрен; 2. (имеющий тучную фигуру) мăнтăр, самăр, хулăн, шыçмак, мăнтăркка, самăркка, кӳпшеке, кӳпчем, тачка; толстый человек шыçмак çын; толстый голос хулăн сасă; толстый журнал хулăн журнал; толстый карман (или кошелёк) пуян çын; толстая кишка анат. хулăн пыршă.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

мăнă

, мăн зур

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

мăн

, мăнă 1. «большой», «старший»; 2. «великий»; мăн çул «большая дорога, обсаженная деревьями», «тракт»; мăн асаттесем «прадеды» (букв. «старшие деды»); Мăн çырма (букв. «большой овраг») — название села в Урмарском районе, село прорезывает большой глубокий овраг; мункун ист. «пасха», букв. «великий день»; ср. хак. ӳлӳккӳн «праздник»; мăнаки, мăнакка «старшая сестра отца»; мăнами диал. «бабушка со стороны отца»; мăнаçи диал. «дед со стороны отца»; «гром».

Çавăн пекех пăхăр: