Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

пыр

4.
хватать, быть достаточным (на какой-л. срок)
апат-çимĕç пĕр уйăха пырать — (запасов) еды хватит на один месяц
ку пушмак нумая пычĕ — эти ботинки носились долго
Шăлтăр-шăлтăр урапа нумая пымасть. — посл. Разбитой телеги не надолго хватит.

шалтăр

то же, что шăлтăр
çан-çурам шалтăрах кайрĕ — все тело вдруг ослабело

шăлтăр

I. разг.
красивый, изящный

шăлтăр

красиво, изящно
хĕрача тутăрне шăлтăр çыхнă — девочка красиво повязала платок

шăлтăр

II

1.
подражание стуку, бряканью напр. деревянных предметов

шăлтăр-шăлтăр —
1) подражание постукиванию
урапа шăлтăр-шăлтăр туса пырать — телега катится со стуком
2) подр. —
о быстром высыхании, пересыхании
кĕлтесем шăлтăр-шăлтăр типсе кайнă — снопы совсем пересохли

шăлтăр

2. подр. —
о быстром появлении слабости
ал-ура шăлтăрах кайрĕ — руки и ноги совсем ослабли

шăлтăр-шалтăр

1.
подражание сильному стуку, грохоту, громыханию
хăмасем шăлтăр-шалтăр ишĕлсе анчĕç — с грохотом обрушились доски
витресемпе шăлтăр-шалтăр ту — греметь ведрами

шăлтăр-шалтăр

2.  разг.
необдуманно, опрометчиво
вăл шăлтăр-шалтăр пуплемест — он не говорит не подумав

шăлтăр-шăлтăр

скрипучий, расшатанный
разболтанный
шăлтăр-шăлтăр пукан — скрипучий стул

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

хавша

(хавжа), рассыхаться. ЧП. Шăлтăр-шăлтăр урапа, шăл хушшисем хавшанă. Н. Карм. Пичĕке хĕвелте выртсан хавшаса каять (рассыхается). Сред. Юм. Катка хавшанă. N. Пӳрт тăрринчи хăмасем пурте хавшанă, пăтисем сике-сике тухнă. N. Хавша, сохнуть, сделаться пористым, щелистым: катка хавшать, кăшман ватăлсан хавшать. || Стать Дряблым. Зап. ВНО. Хавшать, дряблит. Ib. Эсĕ хавшаса кайнă мар-и? || Изнуряться. КС. Лаша пит час хавшать. || Расхлябнуть. || Стираться (о зубах). СПВВ. Шăл хавшарĕ; чĕре хавшарĕ. Изамб. Т. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, çисен те шăлĕсем хавшамĕç. С. Айб. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, шăлĕсем хавшасса пĕлмеççĕ. || Тревожиться, беспокоиться. Баран. ЧА. Сысни калать: Типтĕр, хăртăр, вăл хăрнăшăн эпĕ хавшасах ӳкес çук. Ib. Эб. Чăматан тĕпсĕр вырăна ӳкесрен те пулин кăшт хавшаса пăх. Н. КарМ. † Пире тăшман пит çиет, çисессĕн те чĕремĕр хавшамаст.

хăлтăр-халтăр

звукоподраж. Эпир çур. çĕршыв 38. Хăлхасенче хăлтăр-халтăр, тин-тян тесе янраса анчах тăрать. Сред. Юм. Хăлтăр-халтăр! (Стук старых досок). Никит. Çапла ларнă чухне сасартăк тулта темĕскер кĕмсĕртете пуçларĕ. Шăлтăр-шалтăр, хăлтăр-халтăр тесе куçарать. Альш. Хăлтăр-халтăр, более частые движения и звуки, чем хăлт-халт. || Б. Яныши. Курки: хăлтăр-халтăр, хатьăр-хăтĕр хам çомра, повăскăпа хам пурап, терĕ тет. || Кан. Хăлтăр-халтăр ясмăк анисем — сĕвĕнмеççĕ селĕм тыр-пулсем. || То, что пришло в ветхость и уже непрочно. Кан. Парттăсем хăлтăр-халтăр. Сред. Юм. Хоралчĕ хăлтăр-халтăр çиç (старый дом), çапах она хаклă ыйтать.

кĕмсĕр-кемсĕр

(_кэ_мзэ̆_р), подр. неодинаковому грохоту («звук смешанный; звук, не похожий на тот, который слышится, когда предмет падает плашмя. Если предмет упал «кĕмсĕр-кемсĕр», то он упал сперва так, потом свалился на другой конец или бок, и всё это вместе будет «кĕмсĕр-кемсĕр»). СТИК. Пăлтăрта маччаçинчен пĕр вут-сыппи (полено) кĕмсĕр-кемсĕр ӳкрĕ; Ib. Ӳсĕр çын такăнчĕ те (запнулся), лаххан умне (перед лоханью) кĕмсĕр-кемсĕр! туса ӳкрĕ. Сред. Юм. Кĕмсĕр-кемсĕр — стук многих больших предметов, когда они падают. Толст. Астумасăр мачча каштине (на чердаке) перĕнсе такăннă та, кĕмсĕр-кемсĕр! тутарнă (он). Утăм № 1,7. Шăлтăр-шалтăр! (стук), кĕмсĕр-кемсĕр! (грохот) сĕтелли тӳнчĕ. N. Кĕмсĕр-кемсĕр! кайсă ӳкрĕм (напр. на доски, от удара). N. Кĕмсĕр-кемсĕр! йăваланса анчĕ, ĕçрĕнсе (= ĕçĕрĕнсе) (бревно, по «кашта»).

чуллăх

каменистое место. НИП. Вăл пит чуллăх, ăна вак пая ярас теççĕ. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ çырма вĕт чуллăх. Мусир. Шăлтăр-шăлтăр урапи, чуллăх çинче пĕтейчĕ.

шăлт-шолт

то же, что шăлт-шалт. N. Шăлт-шолт тутарать (стук запоров, замков, окон, дверей и пр.). N. Мĕн шăлт-шолт туатăн, эп çураттăмччĕ-ха, канчăрлатăн мана. Б. Олг. Шăлт-шолт, шăлтăр-шолтăр çӳретĕн, тет, холлян çӳрес мар-и, тет, шолтĕртетсе çӳретĕн. Ib. Осал посма çинчен анса карĕ (сошел), шăлт-шолт, шăлт-шолт туса.

шăлтăр

подр. шуму при отпирании деревянного замка. Б. Олг. Ампар алăк çомăнчи йӳç коптан çăраççи оçнă чох шăлтăр! шăлтăрI шăлтăр! тесе уçатпăр. || Подр. грохоту. ЧП. Шăлтăр тусассăн курки кусса пырат-çке. || Подр. ослаблению. СПВВ. ЕХ. Шăлтăрах кайрăм (ĕçленĕ çинчен пыл-мĕн ĕçсессĕн канса кайни). || Красивый, аккуратный. Якейк. Ати калар хĕр пăхма, çӳç хĕррине кăтрине, шăлтăр ора сырнине (красиво обутую).

шăлтăрма

блок (ткацкого станка). ЩС. Шăлтăрма, колеса, на которые вешаются ниченки. Мыслец. Шăлтăрма, вертушки (ткацкого станка). Мочеи. Шăлтăрма, ун çинче кĕрĕ çӳрет. Изамб. Т. Кĕрĕсене шăлтăрмаран çакаççĕ. Сред. Юм. Шăлтăрма, пир вырнĕ çумне çӳлтен çакса яракан, унтан хăйĕнчен кĕрĕ çакса яракан урапаллă япалана калаççĕ. Якейк. Кĕртен çӳлелли япаласене порне пĕрле шăлтăрма теççĕ. Т.-И.-Шем. Шăлтăр-шăлтăр шăлтăрма, шăл хушшисем хавшанă. Токташ. Шăлтăрма, блок для поворачивания мельницы, на конце „арман хӳри“. || Моркар. Шăлтăрма (на мельнице), блок, прибитый к ковшу; через него проведена тонкая веревочка от корытца (алтăркаç) к крутой дощечке (сып яраканни). См. арман. || С. Дув. Вăл карташ варринче сакăрвунă ылтăн юпа пур, кашни ылтăн юпинче сакăрвунĕ кĕмĕл шăлтăрма, чупса пыран ут-выльăха кăкарса кантарма пĕр шăлтăрмине памăр-ши пире? || Сучилка. N. Шăлтăрма – когда лошадь пускают, вĕренĕ ситрелмес, вертится. См. вĕрен шăлтăрми. || Назв. травы.

шăлтăр-малтăр

резвый, шумливый. N. Ытла шăлтăр-малтăр пулас мар, çынсем калĕç шух тесе. || П.-Пинер. Шăлтăр-малтăр урапа нумая пымасть.

шăлтăр-шалтăр

подр. сильному, громкому стуку. Сред. Юм. Шăлтăр-шалтăр, стук от деревянных чашек, ложек и т. д. Шорк. Пĕр урапа йывăç чашкă шăлтăр-шалтăр тăкса ячĕ. Утăм. Шăлтăр-шалтăр! кĕмсĕр-кĕмсĕр! сĕтелли тӳнчĕ. || Ск. и. пред. чув. 71. Нарспи икĕ витрипе шăлтăр-шалтăр килет-çке. ГТТ. Шăлтăр-шалтăр (рубка леса). Толст. Çӳлте ман пуç тĕлĕнчех темĕскер шăлтăр-шалтăр-р-р!.. тутарса кайрĕ. Чем люди живы. Алăк хăлăпĕ шăлтăр-шалтăр тунă. || Подр. падению досок. КС. Пӳртӳм хăмисем шăлтăр-шалтăр туса ишĕрĕлсе анчĕçĕ. || Альш. Ытти пекех типшĕм те хыткан кăна питлĕ, çинçе шăлтăр-шалтăр шăм-шаклă çынсемех. Ib. Шăлтăр-шалтăрах калаçмас (не говорит необдумаино).

шăлтăр-шолтăр

то же, что шăлтăр-шалтăр. Торп-к. Учĕ (шкура лошади, подкрепленная палками, кажущаяся лошадью) шăлтăр-шолтăр йăтăнса анчĕ, тет. Шорк. Шăлтăр-шолтăр сапор йăтăнса анчĕ. Хорачка. Шăлтăр-шолтăр соялас, нисталла та çипăçтаримест сояласа. Б. Олг. Вотă ăшĕнче шăлтăр-шолтăр шырарăм, тет. Ib. Онăн çа çĕмелсене шăлтăр-шолтăр (редко), шолтăрка хорас полаччĕ и туас полаччĕ вĕт çĕмелсем, çа тырă пошалăй пăсăлат полĕ.

шăлтăр-шăлтăр

подр. шуму колес. Сĕт-к. Шăлтăр-шăлтăр орапи, шăлтăртатни килĕшмест, хора лотра ачине корнăçланни килĕшмест. Богдашк. Шăлтар-шăлтăр урапа, шултăрканă тиеççĕ. Мусирма. Шăлтăр-шăлтăр урани чуллăх çинче пĕтейчĕ. Б. Олг. Холян каят (на телеге): шăлтăр-шăлтăр, шăлтăр-шалтăр. || Слеп. Шăлтăр-шăлтăр, звук блоков ткацкого станка. Сред. Юм. Шăлтăрма тăрăх ôлăхтаракан ламппă шăлтăр-шăлтăр туса ôхать. Ала 74. Шăлтăр-шăлтăр шĕлкеме, шĕлкемĕне ан çухат. N. Шĕшкĕ тĕмне тĕл пултăм, шăлтăр-шăлтар мăйри пур, татаймасăр хăшкăлтăм. II Якейк. Кĕлтесем шăлтăр-шăлтăр типсе кайнă (хытă типнĕ).

шĕлкеме

назв. женского украшения. См. шӳлкеме. Череп. Шĕлкеме – нагрудное украшение из разноцветных мелких бус у девушек, четырехугольной формы. Карамыш. Шĕлкеме – кăкăр умне çакаканни. СПВВ. ФН. Шĕлкемене хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. СПВВ. ЛП. Шĕлкемене укçаран çакса тăваççĕ, ăна арăмсем çакаçсĕ. Хорачка. Шĕлкеме — вон-воник тенкĕлĕх (наряд). Бюрг. Шăлтăр-шăлтăр шĕлкеме, куллен мерчен кĕтнĕ-мĕн. Ст. Чек., Имен. Шĕлкеме = сурпан çакки (кĕмĕл укçасенчен тунă).

шĕлтĕр

подр. звяканью монет. См. шăлтăр. КС. Укçана шĕлтĕрр кăларса тăккăрĕ (напр. массу серебряных монет). М. Тув. Ăвăс çулчи шĕлтĕрки, шĕлтĕр-шĕлтĕр çулчисем; пирĕн Тумкка хĕрĕсен шĕлтĕр-шĕлтĕр тенкисам, çавăнпа ялтан тухаймаç. Альш. Шĕлтĕр-шĕлтĕр шĕлкеме, куллен мерчен кĕтнĕ-мĕн. Тайба-Т. Шĕлтĕр-шĕлтĕр шĕлкеме, шĕлкемĕне ан çухат. С. Тим. Шĕлтĕр-шĕлтер шĕлкеме, шĕлкемене ан çухат. || ЧП. Шĕлтĕр-шĕлтĕр хĕрсем шыв кӳреççĕ. || Пазух. 21. Шĕлтĕр-шĕлтĕр урапа, ăçта каян, урапа? || N. Пулса çитнисем (овес) шĕлтĕр-шĕлтĕр туса лараççĕ. Кан. Шĕлтĕр-шĕлтĕр шукăль сĕл пусси, тимсĕр çук ун шукăль пуласси. || Кугеева. Хапха шĕлтĕр карĕ. Ворота рассохлись. || Сред. Юм. Ырнă çинчен виç-тăват кôрка сăра ĕçрĕм те, пĕтĕм шăмшак шĕлтĕрех карĕ.

юн шĕветекен курăк

назв. раст. Ст. Чек. Юн шĕветекен курăк (solanum dulcamara), ача тусан вĕретсе ĕçеççĕ. || IЬ. Юн шĕветекен курăк (чей вырăнне ĕçеççĕ). Hypericum perforatum. IЬ. Юн шĕветекен курăк(метþушка вырăнне ярса ĕçеççĕ). N. Юн шĕветекен курăк хĕп-хĕрлĕ çырлалă; юн пăсăлнă çынсем вĕретсе ĕçеççĕ. Хурамал. Юн шĕветекен курăк. Вĕретсе ĕçеççĕ. Ягудар. Йон шĕветекен корăка йон çăвăрасран, ача тусан, вĕретсе ĕçеççĕ. Простудиться тусан та ĕçеççĕ. Имен. Юн шĕветекен курăк (улăхсенче ӳсет) иккĕ; пĕри çырлалă (хĕрлĕ), тепĕри пăрçалă, хутаççи çинçе, пĕчĕкçĕ. Ăш усал юнпа хытсан, ку курăксене вĕретсе, сивĕтерех парса, ĕçеççĕ; вĕриле ĕçсен, ăша хушă ыраттарать. Тюрл. Йон шĕветекен корăк (или: йăропой-корăк); шăлтăр-шăлтăр-шăлтăр туса ларать (брякает). Чей çавăнпалан ĕçме лайăх, йон шĕветет; пользительно, чох ярсассăн. || Нюш-к. Юн шĕветекен курăк, sanguisorba officinalis.

Çавăн пекех пăхăр: