Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ылхав

то же, что ылхан I.

ылхан

I.
проклятие

ылхан

проклятый
хура ылхан —тяжкое проклятие
ылхан сăмахĕсем — слова прокляти

ылхан

II.  глаг.
проклинать
вăрçа ылхан — проклинать войну

ылхантар

понуд. от ылхан II.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çăр тавраш туни

назв. обряда. Изванк. Çапла вара пирĕн çĕр тавраш туса, пур кĕлĕсене тӳрлетрĕç, пур ылхан-сулуçăсене, çын сăмахĕсене тасатрĕç. Вилнĕ çынсене те лăплантарчĕç. Çапла тунине çĕр таврăш туни теççĕ.

таса

(таза), чистый, опрятный. Этем йăх. еп. пуç. кай. 38. Пичĕ, ал-лаппи, ура-лаппи таса, çăмсăр. || Чисто, опрятно. Качал. Кам таса пурăнать, вăл чире те пĕлмеçт, теççĕ. Сборн. По мед. Ăна таса тытсан, йĕркелĕ эмеллесен, вăл час ӳт илет. || Здоровый. Ала 99. Хăва ĕлĕк таса чохне шăрçа пит йорататьчĕ. Н. Карм. Эпĕ халĕ таса, сывă пурăнатăп. (Письмо). N. Аçусам-апусам веçех таса (здоровы). Капк. Таса çыннах ĕçлĕ çынна кĕртес теттĕр-и? N. Эпĕ халь таса мар вуртатăп (болен). Актай. Çак çынăн арăмĕ юрайла(?) таса мар пулнă пак йăнăшса выртнă, тет. Ib. Ăста каян, старик? тет карчăк? — Арăм таса мар пулчĕ те (нездорова), юмăçа каятăп, тет. Юрк. Пăсăлнă куçа шăлнă алă-шăллипе таса куçлă çын шăлсан, унăн та куçĕ пăсăлат. Изамб. Т. Хĕлле ури тап-таса та юн пек хĕрлĕ пулат. О сохр. здор. Вăл лĕкĕ пек шатрасем тепĕр çын пуçĕ çине ларсан, унăн пуçĕ тасах мар пулсан, унăн та çавăн пекех кукшана ерет вара. || Robustus. Кн. для чт. 62. Çĕнĕрен килнĕ ристансенчен пĕри çӳлĕ те тасаскер пулнă. Алших. † Пирĕн пек таса ачасем сайра амаран çуралат. Айдар. † Таса тантăш (çавă) пур. Ядр. † Çак хăтанăн хĕр таса; хĕр таса, çурт таса, тепĕр хĕрне парать-ши. Орау. Мĕн тĕрлĕ таса ачасам юлса пычĕç... пирĕн карĕ! || Невинный. N. Ырă çын лайăх тесе, пит ан калаç, таса чуну çинчен ят ярĕ. || Настоящий. N. Таса тискер-кайăк. Шурăм-п. Тепĕр таса хăлинĕ лешсем кайнине сыхласа пура хыçăнчех чĕтресе пăхкаласа ларнă мĕн. || Святой. М. В. Васильев. Таса мăн турă пуринчен асли (1-го разряда). Т. VI. ЗЗ. Таса турă, учук тăватпăр авалхи йăлапа. Туррăм, ан пăрах, çырлах. (Учук кĕлли). Ib. VI, ЗЗ. Таса учук çырлахтăр. (Моленье). N. Эсĕ чĕрĕлĕх çăкăри, тасасене кăларакан, ырăлăх паракан. Полтава 26. Уншăн таса япала (святыня) ку таранччен пурнăçра çут-тĕнчере çуралман. || Прочный. N. Пуканĕсем пурте таса. || Ясный. Полтава 24. Çынсем ăсне витĕрех, таса куçпа курнă пек, тĕппе-йĕрпе вăл курать. Шурăм-п. Таса, уяр, тӳлек кун. Ск. и пред. чув. 99. Таса çутă тĕнчерен ылхан анчах илтнĕскер. || Здорово. N. Санăн ачусам таса пурăнаççĕ (здоровы). N. Вăрçă таса пырат. || Ясно, чисто, хорошо. N. Вĕсем ĕç тăвас вырăнне нумайрах вăрлама тăрăшаççĕ, мĕшĕн тесен вĕсем, пуйсан, хăйсем мухтава тухассине таса пĕлсе тăраççĕ. || Правильно (произносить). Юрк. Çав сăмаха çапла, тутар пек, таса (чисто, правильно) каласан, эпир сана ретсĕр (вне очереди) çаккăн хыçĕнченех авăрттарăпăр (позволим молоть). || Точь-в-точь, совершенно. Регули 1420. Таса (пĕтĕмпех) ашшĕ пек тунă. || Чистота. N. Тасара пурăнма аван: тасапа таса мар танлаштараймăн. N. Эпĕ тасана юрататăп, тасанăн усси пур? Янорс. Мана аттесем калатьчĕç: тасара лайăх пăхса осранă, тетчĕç. N. Учитĕлсем тасашăн пит хытă çине тăрса тăрăшнă. || Здоровье. N. Кĕрконне корма (повидаться) пыратăп, хам таса пулсан. || Беловик. Слакбаш. Таса çине куçарса çырнă. Переписал набело. || Невинность. Орау. Епле айăплă пулсан та, тасана тухать ĕнтĕ вăл мур, айăпа юлмасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Тасинчен маси = порринчен çôкки (лучше не иметь, чем иметь?). Турх. Сана лашасăр пурăнни — таси. Тебе лучше всего жить без лошади. N. Таси паха „скатертью дорога“.

туп

топ, находить. Регули 1008. Виç кил картинче шыраса топимарăм, тăваттăшăнче топрăм. Ib. 300. Топиччен каймăпăр киле. N. Çтан тупнă эсĕр ку çĕлĕке? Çтан тупрăр эсĕр ку çĕлĕке? N. Она тописан, лайăх полĕччĕ те... Якейк. Онсăр пуçне ку выртма орăх вырăн топиман (не нашел где лечь)? Ib. Онсăр пуçне эс тăхăнма орăх япала топимарăн-и (не нашел что надеть)? Собр. Вăл çĕрĕ мĕн каланине те тупса килсе панă. Сред. Юм. Иккĕн пынă чохне пĕри ӳке парсан, онтан колса: окçа топрăн-а-мĕн? тес вырăнне, тӳрех: топрăн-а-мĕн? тет. Ib. Пире хăйшĕн лава кайма килсе каланă, топрăмăр ĕç вара эпир пориншĕн те лава çӳресен. Янтик. Ах, ун тертне! Мăшкăлать чысти! Ман умран тупайчĕ хăй, кайран хăй умне кайса тăчĕ (нашел на моей лехе, быстро сорвал и ушел на свою леху). Ib. Пыр ярăнсассăн, сăра тупать, теççĕ. Турх. Хăнаху ылхан тупатăн. СТИК. Ун тĕлĕнчен тупăнать. (Гов. про маленьких, если они, отличаясь шалостью, упадут, вывихнут руку, разобьют нос и т. под.). Ст. Шаймурз. Чикрĕм — кăлартăм, чикрĕм — кăлартăм, шурă пуçлă ача тупрăм. (Уйран уçлакан услам çу кăларни). || Карсун. † Ан ӳпкелĕр, тăвансем, эп килнĕшĕн, хăвăр та çапла пырăр хăнана. Тупмăпăр-ши сирĕн сăйăра, тăмăпăр-ши сирĕн умăрта. Ст. Шаймурз. † Ай-хай тантăш пысăк, тантăш пысăк, епле тупаям-ши кăмăлне. || Сосватать. Синерь. Çав тарçа хай Ивана кĕтекен хĕре тупса пама тапратрĕç, тет. || Зарабатывать. Икково. Окçа топа тăрать. Он то-и-дело зарабатывает деньги. М. Сунч. Ун чухне юмăçсем пит нуммай тупрĕç-тĕр. N. Кăçал эпĕ каскаласа вăтăр тенкĕ тупрăм. Регули 1063. Вăл хăва лашисенчен (лашисемпе) окçа номай топрĕ. || СТИК. Ак тупрăм! Ку мана сутса ярĕ. (Ответ отца на наивяое лепетание мальчика: эпĕ, атте, сана, пасара кайсан, сутса ярăп ак, эс мана хĕнетĕнI). || Забеременеть. Шурăм-п. Хунямăш: кин ютран тупрĕ кăна (забеременела от чужого), терĕ. Арăмĕ ача çуратнă, ют çынпа тупнă. || Добегаться, доходиться. КС. Чупрĕ-чупрĕ те, тупрĕ (добегался до худого). Ib. Çӳрерĕ-çӳрерĕ те, тупрĕ. || Родить. ГТТ. Çав вăхăтра аптăраса, çав вăхăтра тин (ача) тупрăм (тупрĕ, турĕ, çуратрĕ). Юрк. Упăшка салтака кайсан 7 уйăхран ача тупрăм. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, ĕрехмет пире тупнăшăн (= çуратнăшăн. КС.). N. Ача тупасси хăшпĕр хĕрарăма питĕ хĕн. N. Вăл ачисене пит йывăр тупать (пит çăмăл тупать). || Получить удар(-ы), побои. Ск. и пред. Чув. 48. Хăй те лайăхах тупса кайрĕ пулмалла. || Юмансар. Хăйне валли туп-а-а çӳрет. Он себе всегда беду найдет. N. Лешĕ топнă корнать ĕнтĕ (налетел на что-то недоброе). || Придумать, изображать. Истор. Шӳт тума юратнă, час-часах хăйĕн юлташĕсене мĕн те пулин тупса каласа култарна. N. Çĕнĕрен пĕлĕмлĕх тупса кăлармалла. N. Пĕр япала пулсан (или: пулнă пулсан), сăмаха тупма йăвăр вара (забудется вследствие того, что стал думать о другом). || Разгадать. Орау. Е паçăр ватă каланă сăмахсене тупас пулать (разгадать слова, сказанные стариком). || Стянуть. Курм. || Заразиться, N. Иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр чир те тупăн.

вăркăт

(вы̆ргы̆т), швырнуть. Шел. 4. Вĕсĕн çийĕнчи ылхан мăшкăлне çапса салатса вăркăтса ячĕ. Н. Карм. Тытрĕ те, вăркăтса яра пачĕ (бросил, утса ячĕ пит хытă). Ч. С. Пырсанах, ачасем сĕрен патаккисене вăркăта-вăркăта яраççĕ. Изамб. Т. Эп ун карттусне вăркăтса ятăм. Б. Яуши. Асли, кĕçĕнни вуласа пĕтерсен: ăçта-ха? тесе, туртса илнĕ — кăмакана вăркăтса янă. Ст. Чек. Вăркăтас = 1) ывăтса (ытса) ярас, 2) хăваласа ярас. Ib. Вăркăтса яр çавăн кушилне (пешер), мĕя тăван ун кушилĕпе? Ib. Вăркăтса ямалли япаласене (çынсене) кунта кӳптерсе тăратаççĕ (напарывают, т. е. попусту кормят).

ывхан

(ывhан), проклинать. Питуш., Тюрл. См. ылхан. Тюрл. Çав ывханчĕ поль; сымар полтăм, темĕскер лекрĕ.

ылхан

(ылhан), проклинать. Так почти во всех говорах. См. ывхан. Ст. Яха-к. Ылханакан çынăн ылханне ан çитер, çырлах. (Из моленья). || Проклятие, злое пожелание. Изванк. Ылхан — зложелание. См. шарлаттар. Ч. С. Чăнах та пирĕн асатте, пирĕн ылхан çитнĕ пекех, нумай та пурăнмарĕ. Сред. Юм. Ылхан çитнĕ. Кам та пôлса ылхансан, хуйăх килсе пôлсан, ылхан çитрĕ пôль, теççĕ. Б. Хирлены. † Икĕ алăра ик тутăр, икĕ тутри та хĕр тутри, хĕрсĕн ылхань (т.-е. ылханĕ) çитрĕ пуль. Бюрг. Çухалнă пуç çухалат, ман ылханăм çав пултăр. Требн. Пур тĕрлĕ ылханран та хăтар. IЬ. Е вăл хăйĕн ылханĕ айне пулнă пулсан, е хăйне хăй тарăхса ылханнă пулсан, — Сана тархаслатпăр, Сана кĕлтăватпăр, Турă, каçар ăна. Сред. Юм. Кошак ылханĕ. Кошака çапсан, ô хӳрине солласан, ылханать, теççĕ.

ылхантар

(ылhандар), понуд. гл. от ылхан. Сир. 8. Тархаслакана тĕртсе ан яр, тилмĕрекен чуна ан ылхантар.

ырхан

(м. б., описка вм. ылхан; так нанисано дважды), проклинать. По мнени М. П. Петрова, это не описка. Шурăм, № 13. Хайхи ман атте ар-çӳрие ырхана пуçларĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

клясть

кляну, -нёшь кого, что сов. ылхан.

проклятие

ылхан, ылханни, ылхану.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

клясть

несов. кого-что ылхан.

пожелание

с. сунăм, сăмах; доброе пожелание халал; злое пожелание ылхан.

послать

сов. кого-что за кем-кем яр, ăсат, хушса яр, хуш; послать в командировку коминдировкăна яр; послать письмо çыру яр; ◇ послать к чёрту çăва патне (е хăямата) яр; угостить чем бог послал алă айĕнче пулнипе сăйла; бог послал турă пачĕ; послать проклятие хаяв турт, ылхан.

проклясть

сов. кого-что ылхан, сул, хаяр сун.

проклятие

с. 1. хаяв, ылхан, ылхану, ылханни; посылать проклятия хаяв турт; осыпать проклятиями ылханса пĕтер; что волку овечьи проклятия! погов. сурăх ылхăнĕ кашкăра çитмест!; 2. в знач. межд. мур илесшĕ, çĕр çăтасшĕ.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ылхан

«проклинать»; в тюркских языках нам не удалось найти этимологически родственного слова; здесь в значении «проклинать» употребляются: кирг., тат. карга, башк. кapғa, карған и др.; частично напоминают чув. ылхан у Ибн-Муханны алкын «уничтожиться», «гибнуть» и др. тюрк. алка, алт. В алга, но последние имеют совершенно противоположное значение — «благословлять», «славословить».

Çавăн пекех пăхăр: