Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
см. çăтă

II.

1.
глотать
апат çăт — глотать пищу
тĕтĕм çăт — глотать дым, затягиваться (при курении)
çăтса анмасть — не лезет в горло
çăтса антар — заглотнуть
шыв çăтса тултар — наглотаться воды
çăтса яр — проглотить
çăтса ярасла пăх — смотреть жадно (букв. будто желая проглотить)
челхӳне çăтмарăн пулĕ-çке? — ты что, язык проглотил?

2.
вбирать в себя, впитывать
тăпра шыв çăтать — почва впитывает воду
çăтакан хут — бумага, пропускающая чернила
шыв çăтман пусма — водоотталкивающая ткань
çăтса ил — впитать (влагу)

3.
втягивать, затягивать
засасывать, поглощать, погребать
çăтакан шурлăх — топкое болото, топь
çĕр çăтнă вырăн — провал, карстовая воронка
насус шыв çăтать — насос втягивает воду
шурлăх çăтать — болото засасывает
кимме шыв çăтрĕ — лодку поглотила вода

4. перен.
поглощать, изводить, расходовать
стройка укçа нумай çăтрĕ — стройка поглотила много средств

5. разг.
хапать, захватывать (чужое)

6. диал.
клевать (о рыбе)

◊
куççуль çăт — глотать слезы, сдерживать рыдания
сурчăк çăт — глотать слюнки
йĕтĕр çăтнă пек — как аршин проглотил
чĕлхӳне çăтăн — язык проглотишь (так вкусно)
çĕр çăттăр (çăтман, çăтасшĕ)! — бран. провались он в тартарары!

III.
подражание несильному шлепку, хлопку, щелканью, треску
алăпа çăт тутар  — шлепнуть рукой
турат çăт турĕ — треснул сучок
çăт-çăт — усил. от çăт III.
милĕкпе çăт-çăт çап — похлестывать веником (в бане)

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

глотать; çăтса йар – проглотить; çăт – обжора.

190 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(с’ы̆т), подр. звуку, который получается, когда рвут один стебель растения более значительного размера. Сред. Юм. || Подр. звуку, который получается, когда разламывают сухое зерно. О земл. Тырă пĕрчи сĕтне çухатсан, ăвăс пек хытса çăт хуçăлакан пулсан, вырма вăхăт, теççĕ. || Подр. легкому удару с шлепанием. Савельев. Çăт (или: кĕт) çапсанах лĕркесе (макăрса) ярать (ача). Б. Олг. Çăт (с’ы̆т)! çапрĕ анчах (холян). Слегка хлеснул (кнутом). || Подр. пришлепыванию. СТИК. Ача пуçне çунă чухне амăш çăт, çăт! тутарса çăват. (Аллипĕ шыв ăсса илет те, пуçĕ çине ярса аллипе çăт-çăт тутарса çапат).

тоже что çут, çот, пригорок. || Назв. околотка. Эпир çур. çĕршыв 16. Çăт текен урам икĕ çырма юппи хушшинче, ял варринче ларать. Ib. Çав çырма юпписем яла виçĕ пая уйăраççĕ: кай енчи пайне „Армантуççи“ теççĕ, варринчине „Çăт“ теççĕ, мал енчине, пирĕн çырма çине „Тăрăш“ теççĕ.

(с’ŏт, с’ы̆т), глотать. О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Орау. Çăтса антар, проглотить. N. Çăтса ярас, проглотить. Алших. † Сарă улма тесе, хыпса çăтса ан ярăр. ТХКА. Сăмахранах каласан, пирĕн хура свешченĕк тĕнче мулне пĕтĕмпе пĕр çăвартан çăтăччĕ. Самар. Çын çинине çăтса ларан. (Что) ты куски считаешь? Тюрл. Çăтсо (с’ŏтсо) ларать. Видит, как другой ест, и сам испытывает желание есть. См. çăтăхла. N. Ăна çăтса ярас пек, шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. || Затягиваться (дымом при курении). СТИК. Эп туртнă чухне тĕтĕме çăтмастăп. Когда я курю, я не затягиваюсь. || Принимать в себя, втягивать, затягивать. Утăм 9. Сивĕ пек пĕчĕкçĕ шывсене Атăл тата урăх та пит нумай çăтать. КС. Йӳçĕ çăтать. Трясина втягивает в себя. Ib. Лашана йӳçĕ çăтнă. Лошадь утонула в трясине. Панклеи. Çĕр çăтнă (провалившийся в землю) хола çĕр çине тоххĕр. Якейк. Çĕр çăтса кайман пуçна. Ib. Çĕр çăташшĕ (сильная ругань). Тюрл. Эй, çĕр çăташшĕ! Кама 49. Çĕр çăттăр вăт-тăк. || Хапнуть (чужое имущество). Изамб. Т. || Клевать (о рыбе). Пшкрт. Полă çăтат. || Уничтожать. Ст. Чек. Алла, ку сăмовар кăмăрăк нуммай çăтат.

рвать, изнашивать. См. çĕт.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

йотарга

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«глотать»; çăтă, çăткăн «прожорливый», «жадный»; çăтăм «глоток»; Замахш., чаг., узб., тур., кумык., ног. йут (ют), туркм. ювут, тат., башк. йот, уйг., кирг., казах., к. калп. жут, алт. В дьут, азерб. уд «глотать»; азерб. удум, уйг., кирг. жутум, казах. жутым, узб. йутум (ютум), ойр. дьудум «глоток».

Çавăн пекех пăхăр: