Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ветер

ветровой
ветряной
авăк çил — порывистый ветер
вăштăр çил — ветерок
вичкĕн çил — пронизывающий ветер
майлă çил — попутный ветер
сивĕ çил — холодный ветер
çурçĕр çилĕ — северный ветер
çил арманĕ — ветряная мельница
çил двигателĕ — ветряной двигатель
çил çил енчи — наветренный
çил çил еннелли — наветренный
çил касси — порыв ветра
çил çамки — ветреное место, ветродуй
çил питти — ветреное место, ветродуй
çил çинче — на ветру
çиле хирĕç — против ветра
çил хӳттинчи — подветренный
çиле май пыр — двигаться по ветру
çил вĕрет — ветер дует
çил лăпланчĕ — ветер утих
çил çаврăнчĕ — ветер переменился
çил çинче типĕт — сушить на ветру, проветривать
тăпра çилпе çийĕнни — ветровая эрозия почвы
Вут пек вăйли çук, çил пек усалли çук. — посл. Нет ничего сильнее огня, нет ничего злее ветра.

◊
çил ачи — фольк. дитя ветра, ветерок
çил курăкĕ — бот. ветреница, анемон
çил хапха — жердевые ворота
çил хӳри — флюгер (указатель ветра)
пуçĕнче çил çӳрет — у него в голове гуляет ветер
сăмаха çиле яр — бросать слова на ветер
çил хăвала — слоняться без дела (букв. гоняться за ветром)

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ветел; çил сиввĕн вĕрет – ветер дует холодно; çил-тăвăл, синкерлĕ çил – буря; çил çунатлă лаша – лошадь с крыльями ветра; çил тăман – вьюга; çавра çил – вихрь; çил арманĕ – ветряная мельница.

194 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(с’ил’), ветер. Шумш. Çĕр çинче çил, вот, шу хăватлă, теççĕ. N. Ĕлĕк килте атей-апай калатьчĕ: кашкăр хăш ойăхра çилпе тăранать тетчĕç. N. Паян çил вăйлă. N. Çил çине кăларса, типĕтсе хур. Вынеси иа ветер, высуши и убери. Пухтел. Пĕр çил те çук. Совсем нет ветра. Изамб. Т. Кăçкăрсан та, çиле хирĕç (против ветра) нимĕн те илтмеççĕ. Ib. Пире çил майĕпе (по ветру) хыçалтан усĕр çын сассисем илтĕне пуçларĕç. N. Кашни конах ирсĕр çил тăратĕ. Ежедневно бывает сильный ветер. Сред. Юм. Çил тохакан çăвар пор, тет, çав çăвар конче (= кутĕнче) карчăк сыхласа ларать, тет, вăхчи-вăхчипе çав карчăк çил çăвар пăккине уçса пăхать, тет те, хăш чохне туххăмах питĕрсе лартать, тет, тепĕр чохне çил пит вирлĕ пырса çапăннипе нăмайччен питреймесĕр тăрать, тет. Çапла карчăк çил çăварне питреймен чохне çĕр çинче çил вăйлă пôлать, тет, вара. Ib. Пĕчик ачана тôла илсе тохсан, çил хыпать те, хăрăлтатакан пôлать. Ib. Çил туллать, бушует ветер (гов. прн сильном ветре). Ib. Паянхи çил сăкман витĕрех касать (гов. о пронизывающем ветре). N. Çил çăварĕнчех пурăнатпăр. Мы живем на самом ветру. АПП. † Çирĕк çулçи çил пулчĕ, хурăн çулçи хут пулчĕ. N. Утни-юртни сисĕнмеçт, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Якейк. Çил пек каять (пырать). Несется, как ветер. Чуратч. Ц. Хуçа лаша кӳлтерчĕ, тет, пĕр мих çăнăх, саккускă, эрек, илчĕ, тет те, Ваçкă патне çил пек карĕ, тет. Ст. Чек. Ку хурчăка чĕпĕ çине çил пек вĕçсе анчĕ. Сĕт-к. Çил вĕçтернĕ тосан пак тăвăп. Сделаю как пыль, носимую ветром. Т. VI. Эй турă, çилпе çакланнине çилпе сир. (Из моленья). Орау. Навус айĕнчи пăра (лед) айккисенчен çил çиса, юпа пек, юпа пек тăратса хăварнă, навусĕ тăррисенче çĕлĕк пек тăра-тăра юлнă. Ib. Çил çӳл енчен вĕре пуçларĕ. Подул верховой ветер. Ёрдово. Çав сехетрех çил йăвашлансан, прийомне чакарас пулать (на обдирке). Ib. Çил енчи чӳречесем пурте сĕмĕрлсе пĕтнĕ. Ib. Çил çине ан лар, вĕрĕлĕн (снова простудишься). Ib. Катка çил çинче ларса (стоя на ветру) пĕтĕмпех шултăркаса кайнă (рассохлась). Ib. Çил вĕрекен çĕрте (на ветру) ӳсекен йăвăç начар пулать. Ib. Пӳрт уммĕнче (в сенях) çывăрсан, çил тимĕ-ши (не продует ли?). Ib. Атăл çинчен (с Волги) çил вĕрет. N. Çилĕн çунат çук, шывăн турат çук. N. Çил çинче ан çӳре. Не ходи на ветру. Завражн. Çил хирĕçлеччĕ. Регули 1211. Он пак çилте каçмалла мар Атăлпа. Ib. 1079. Çак çилте каçмалла мар Атăл орлă. Бел. Гора. † Йĕтĕн пирĕ кĕпине сил вĕртмешкĕн тухрăмар (чтобы проветриться). Шор-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ; кайран ял орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Скотолеч. 13. Çил тивмен çĕре (где нет ветра) тăратас пулать (лашана). N. Хăньтю пулсан, лашана çил çинче тăратма (оставить на ветру) юрамасть. Юрк. Çил пăркаланса вĕрсен, çумăр пулат. О сохр. здор. Çума юраман тумтирсене ялан çил çине кăлара-кăлара çакас пулать. Ib. Сивĕ çил çинче тăрсан, если побудешь на холодном ветре... Ib. Тарланăскер, çил çинех ларнă. В. Ив. Çитменнине тата çилпе сăвăрнă чух е çил килмест (не бывает ветра). Пазух. † Кĕпер çине шыв кĕрет, йĕтĕн кĕпине çил илет. СТИК. Çил вылят. Ветер гуляет свободно. Сунч. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалать. Арçури. Ват юмана çил ватнă, çĕмĕртсене çĕмĕрнĕ. Нюш-к. Хăрăк (беспорядочный) çил çăмăр çăвас вырăнне вĕрет. N. Хаяр çил, резкий, пронзительный ветер; назв. духа (его просят охранять хлеба от такого ветра). || В перен. см. N. Тата хăшĕ халăхшăн пит тăрăшас пек туйăнать, анчах унăн пуçĕнче çил çӳрет. N. Эсир апла çиле анчах калаçатăр (говорите на ветер, .т. е. попусту). Бюрганский. Эсир эпĕ каланă сăмахсене ан манăр; манăн сăмахсем çиле ан пулччăрччĕ. N. Пĕр апат çиетпĕр те, иккĕмĕшне çил хыпса тăратпăр, тенĕ салтак. N. Çил вĕрет — образное выражение; о тебе сказано, а ты не замечаешь. || Назв. божества 2-го-разряда. Сред. Юм. Н. Карм. Çиле така параççĕ, çил амăшне путек параççĕ. (Учук). Магн. М. 6З. Çил ашшĕ,— амăшĕ — хаярĕ,— инкекĕ,— синкерĕ,— çыхчи,— çоначĕ. (См. там же стр. 84, 89, 91). || Часть мельницы. Торх. См. арман.

гнев См. çилĕ. N. Килти ене питĕ шутсăр çил килет. Я страшно сержусь на домашних. Сред. Юм. Пĕрмай ман хыçран çӳресе, çил килтерсе çӳрет. Он все ходит за мною и этим страшно злит меня. Ст. Яха-к. Çук-ха, санăн аçу çине ман паян çил килчĕ (я очень рассердился на твоего отца), эпĕ унта пымастăп (не пойду).

угощение? См. силпик.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

җил

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ŝil]
vento
сивĕ çил — malvarma vento
çурçĕр çилĕ — norda vento
çил вĕрет — vento blovas
çил хӳри — ventomontrilo
çил-йĕр — ventaro
çил-тăвăл — ŝtormo, uragano
çил-тăман — neĝoventego

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«ветер»; КБ йăл, йил, Зол. бл. йиил, Замахш., азерб., туркм., тур. йел (ел), уйг. йәл, узб., ног., кумык., башк. ел, кирг., казах., к. калп. желжил, карач. джель, хак. чилдьел «воздух»; «ветерок»; дьелбу, дьелби «сквозной ветер»; дьелбе «веять».

Çавăн пекех пăхăр: