Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. сущ.

1.
конец

конечный, концевой
çул вĕçĕ — тупик
урам вĕçĕ — конец улицы
уйăх вĕçĕнче — в конце месяца
çулталăк вĕçнелле — к концу года
вĕç сыпă — конечное звено (напр. ограды)
вĕçрен вĕçе — из конца в конец
вĕçне çитер — доводить до конца, завершать (напр. дело)
вĕçне тух — прийти к концу, достигнуть конца

2.
край, оконечность, окраина
ял вĕçĕнче — на краю деревни
арка вĕçне чĕнтĕр тытнă — к краям подола пришиты кружева

3.
вершина, верх
йывăç вĕçĕ — вершина дерева
çырма вĕçĕ — верх оврага

4.  послелог
вĕçне çит —
1) достигнуть конца (напр. улицы)
2) перен. быть на краю, на грани чего-л.
макăрас вĕçне çитрĕ — он чуть не плачет
вилес вĕçне çит — быть при смерти
вĕçне юл — быть близко к чему-л.
уйрăласси минут вĕçне юлчĕ — до расставания остались минуты

◊
пĕр вĕçрен — 1) сплошь, без перерыва 2) параллельно
алкум вĕçĕ — порог дома, крыльцо
пусма вĕçĕ — порог дома, крыльцо
пуç вĕçĕнче — у изголовья
ура вĕçĕнче — в ногах (постели)
чĕлхе вĕçĕнчи сăмах — слова, готовые сорваться с языка
чĕрне вĕçне тар — вставать на цыпочки
чун чĕрне вĕçне çитрĕ — душа ушла в пятки (букв. дошла до кончиков ногтей)

II. глаг.

1.
летать, лететь
кайăк хăвăрт вĕçет — птица летит быстро
самолетпе вĕç — лететь самолетом
тӳпере ăмăрткайăк вĕçет — в вышине парит орел
вĕçсе ан — слететь откуда-л.
самолет вĕçсе анчĕ — самолет приземлился
вĕçсе ирт — пролететь (мимо)
вĕçсе кай — улететь
вĕçсе кил — прилететь
вĕçсе çаврăн — облететь вокруг кого-чего-л.
вĕçсе çит — долететь до кого-чего-л.
вĕçсе çӳре — летать, находиться в полете
вĕçсе тух — вылететь

2.
лететь, вздыматься, клубиться
урай шăлнă чухне тусан вĕçет — когда подметаешь пол, летит пыль

3. перен.
нестись, мчаться, лететь
тухса вĕç — умчаться

4.
развеваться
ялав вĕçсе тăрать — флаг развевается

5.
исчезать
ыйхă вĕçни — бессонница
ман кĕнеке каллех таçта вĕçнĕ — моя книга опять куда-то исчезла

◊
ăш вĕçни — тревога, беспокойство
кăмăл вĕçни — душевное волнение
кус вĕçрĕ — глаза разбежались

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

I.
лететь, летать
вĕçе пуçла — начать летать
вĕçсе кĕр — залетать
вĕçсе тух — вылетать
вĕçсе кай – спорхнуть
сала кайăксем вĕçсе кайрĕç — воробьи спорхнули
пӳртре шăнасем вĕçкелесе çӳреççĕ — в избе летают мухи

II.
конец
пĕр вĕçрен — сплошь
пуç вĕçĕ — изголовье
вĕçĕ-вĕçĕн — конец к концу, один за другим
тĕнчен вĕçĕ-хĕррине çитичченех — до самых краев земли
вĕçĕ-хĕррисĕр, вĕçсĕр-хĕррисĕр — бесконечный, безграничный

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(вэ̆с'), летать. Орау. Çунтарнă хут татăк(ĕ)сем, тăрпаран тухса, сала кайăк ушкăнĕ (или: пуххи) пек вĕçе-вĕçе анаççĕ (летят). СПВВ. ПВ. Вĕçес кайăк турат вĕçне пырса ларнă, тет. (Послов.). Альш. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк мар-ччĕ вăл. Турх. Çӳçе тавра çулçă вĕл вĕçет (развеваются). N. Çул çинче тусан анчах вĕççе тăрать. На дороге только пыль столбом. Сред. Юм. Ыран-паян вĕçес пик тăрать. (Говорят про человека, который собрался ехать куда-нибудь в дальнюю дорогу). Чув. прим. о пог. Уяр çӳлелле вĕçсен, уяр пулать; аялалла ― йĕпе пулать. Если божья коровка (с ладони поднимется на палец, а потом) полетит кверху ― к ведру; книзу ― к ненастью. Артюшк. Еруплан вĕççе пынă чуне (или: чух) ун сине лармалла мар (нельзя сесть). || О сне. Сир. Ыйăхăм та вĕçрĕ ĕнтĕ. Я лишился сна. Орау. Ăйăх вĕçрĕ ман(ăн) кĕçĕр, нимле те çывăраймастăп. У меня нынче бессонница, не могу уснуть. || 0 мысли. Утăм. № 1, 24. Аса илтĕм эп тăван киле, тĕрлĕ шухăш вĕçрĕ (пролетели) пуçăмра. || О настроенни. Толст. Ăшĕ вĕçнипе (с тоски). || Хвалиться, хвастать. Орау. Ытла вĕçет вăл Шулай Якуþ; эсĕ вăл мĕн каланине пурне те чăн тусан, вĕçне-хĕрне тухас çук. Ib. Пăхне пĕлет-и вăл? ― вĕççе çӳрет çав. Унăн çĕр сăмахĕнче те вуннăш тĕрĕсси çук пуль. || Быстро итти (ехать). НАК. Уйя (в поле) туххăрăм та, вĕççе пыратăп; йытă умран чупса пырать (бежит впереди). Сказки и пред. чув. 34. Акă, сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. N. Шуйттан ачи те унăн хыççăн вĕçе пачĕ, тет (помчался). Коракыш. Кусем патнелле пĕрскер (некто) лашапа вĕççе килнĕ. Ир. Сывл. 35. Вĕçе-вĕçех ывтăнчĕç улăх тăрăх хресченсем. Орау. Ха, вĕçет, ури алли çĕре тимеçт! || Исчезнуть. Орау. Пуртă анчах çакăнта выртаччĕ, таçта вĕçнĕ те (и след простыл)! Ах, ку ачапчапа! япалана туххăм таçта исе каяççĕ! || Тим. † Кĕмĕл юпа тăрринче куккук вĕççе ларат-çке. См. вĕççе лар.

(_вэ̆с'), конец. Ст. Чек. Сăмахăн вĕçĕ пур, кирлĕ марне каламаççĕ. У речи есть конец, ― не говорят того, чего не следует. N. Кукăр-макăр çулпала пĕр вĕçĕпе туй пырать, пĕр вĕçĕпе хĕр пырать. N. † Икĕ тотăр вĕçĕ пĕр çĕрте, хачă пучĕ (= пычĕ) те, уйăрчĕ. Концы двух платков были соединены вместе; ножницы разъединили их. Сказки и пред. Чув. 66. Пуш-уйăхĕн вĕçĕнче хĕвел пăхрĕ ăшăтса. Никит. Хăй пĕр-маях вĕçрен ĕçтерет (угощает с конца). Ау 2°. Сĕтелсем çинче ĕçме-çиме вĕçĕ те çук (без конца), тет. Сала 207°. † Пирĕн курас нушанăн вĕçĕ çук (не видно конца нашему страданию). Шел. 39. Çапах тухса пулĕ-ши ку асапсен вĕççене? (будет ли конец страданиям?). || В см. послелога. Г. А. Отрыванов. † Кача пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ сыппи вĕçне анчах юлч (= съехало на кончик пальца): савни, сампа (= санпа) вуласси (беседа) çыру вĕçне анчах юлч (теперь возможна только в письмах). Ib. † Пирĕн киле каясси минут вĕçне анчах юлч. Ашшĕ-амăшне. Хам пурлăхăм çинче ăна (ей) пăхăнса, унăн алли вĕçĕнчен тăранса пурăниччен, эпĕ ыйткаласа çӳреме кайăп, тенĕ. N. Ури вĕçĕнче, у ног его. N. Пуç вĕçĕнче, в головах. N. Атăл патши ури вĕçне, к ногам Аттилы (положил золото). Сала 252°. † Алкум вĕçĕнче (перед двором) çаврака кӳлĕ, çавăрăнса ӳсме (чит. ишме) ирĕк çук.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

очарга (лететь)

оч, ахыр (конец)

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[veŝj]
fino, rando, fina
çул вĕçĕ — vojsako (fino de la vojo)
уйăх вĕçĕнче — monatfine
ĕçе вĕçне çитер —finfaru la aferon
вĕçĕмсĕр — senfina, senranda
вăрман вĕçĕмсĕр тăсăлать —la arbaro etendiĝas senfine
вĕçсĕр — senfina
вĕçне çит — atingi la finon
вĕçе-вĕçĕн — unu post la alia, laŭvice
вĕçле — fini (finu), deklinacii (deklinaciu)
вĕçлев — resumo, deklinacio

[veŝj]
flugi (flugu)
вĕçмек вĕçсе анчĕ — la aviadilo alteriĝis
вĕçсе кай — forglugi (forflugu)
тĕнче уçлăхĕн вĕçевĕ — kosma flugo
çĕрлехи вĕçев — nokta flugo
вĕçев аппарачĕ — flugmaŝino
вĕçевçĕ — aviadisto, piloto
вĕçен кайăк — birdo

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«конец чего-л».; АФТ, тефс. XII—XIII вв., уйг., узб., азерб., туркм., тур., чаг., кирг., ойр. уч, тув., казах., к. калп., ног. уш, хак. ус, башк. ос, тат. оч «конец». Ср. чув. вĕçĕ-хĕрри çук, кирг. учу-кыйры жок, казах. ушы-кыйыры жок, башк. осо-кырыйы юк «конца-краю нет».

«летать», «порхать»; др. тюрк., азерб., туркм., тур., уйг., узб., кирг., кумык., ойр. уч, тув., казах., к. калп., ног. yш, хак. учух, тат. оч, башк. ос «летать», «лететь»; «мчаться», «нестись».

Çавăн пекех пăхăр: