Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

(ват — только в функции определения)

1.
старик, старуха
старец

старый, достигший старости
пожилой
хисеплĕ ватă — почтенный старец
ватă карчăк — глуббкая старуха
ватă çын — пожилой человек
ватă пуçпа — на старости лет
Вата итлес пулать, çамрăка вĕрентес пулать. — посл. Стариков надо слушаться, молодых надо учить.
Ватти çук — латти çук. — посл. Нет стариков — нет порядка.

2.
старость

старческий
ватă сасă — старческий голос
ватă енне кай — клониться к старости
ватта сулăн — клониться к старости
ăна ватă сăн çапнă — он постарел на лицо (букв. приобрел старческий вид)
ун ватти çитмен-ха — он еще не старый (букв. не достиг старости)

3.
старый, давний
бывалый
ватă гварди — старая гвардия
ватă салтак — бывалый солдат
Ватă çерçине хывăхпа улталаймăн. — посл. Старого воробья на мякине не проведешь.

4.
старый, старинный, древний
ватă йăла — старинный обычай
ватă йăмра — старая ветла
ватă хула — древний город

◊
ватă асанне — прабабка, прабабушка (со стороны отца)
ватă асатте — прадед, прадедушка (со стороны отца)
ватă кукамай — прабабка, прабабушка (со стороны матери)
ватă кукаçей — прадед, прадедушка (со стороны матери)
ватă каччă — старый холостяк
ватă хĕр — старая дева
ваттисен сăмахĕсем — пословицы
ватă супнă — бран. старый хрыч, старая хрычовка
ваттисене асăн (хыв) — поминать усопших

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

старый
ватă йуман — старый дуб
ватă çын — старик
ваттисем каланă йумах — пословица
ватăрах йывăç — староватое дерево
пирĕн лаша кӳршĕннинчен кăшт ватăрах — наша лошадь немного старше соседской
ватă-вĕтĕ — старый да малый

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

карт

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[vato]
maljuna, maljunul(in)o
ватă çын — maljuna homo
ватă салтак — maljuna soldato
ватă йăла — antikva moro
ваттисен сăмахĕ —proverbo
ваттисем каланă тăрăх — laŭ la diroj de maljunuloj
ватти те вĕтти — kaj maljunaj kaj junaj
ватăл — maljuniĝi
ватăскер — maljuna

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«старый»; ватăл «стареть», «стариться». В других тюркских языках мы не нашли родственных слов, таковые имеются в монгольских языках: монг. письм. ӧмегӳ «старик», «старец»; ӧтел «стареть», «стариться»; совр. монг. ӧтгӧс «старики» «старцы»; ӧтӧл нас «старость» (нас «возраст»); ӧтлӧх, бур.-монг. ӳтэлхэ «стареть». Ср. лат. vetus «старый»; veteres «старики», «предки»; ст. слав. ветъхъуту «старый».

Çавăн пекех пăхăр: