Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
сквозной

сквозь, насквозь
витĕр суран — сквозная рана
витĕр курăнакан — прозрачный
витĕр пĕçернĕ çăкăр — хорошо пропеченный хлеб
витĕр касса çил вĕрет — ветер пронизывает насквозь
çумăр витĕрех йĕпетрĕ — дождь промочил насквозь

2.
зоркий, острый (о зрении)

зорко
витĕр куçлă çын — человек с острым зрением
куçăм витĕрех мар — зрение у меня слабовато

3.
определенный, отчетливый
точный

определенно, отчетливо
точно
витĕртерех пĕлес тетĕп — я хочу узнать точнее
витĕр татса кала — ответить определенно

4. разг.
очень, чрезвычайно
витĕр чипер — очень красивый

5. в знач. послелога
через, сквозь, в
вутпа тăвăл витĕр — сквозь огонь и бури
кантăк витĕр пар — передать что-л. в окно
витĕр пиçнĕ пилешĕ çулçи витĕр курăнать — фольк. хорошо созревшая рябина краснеет сквозь листья

II. глаг.
продевать, вдевать (напр. нитку в иголку)
витĕрсе ил — продеть, вдеть

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

I.
надевать
йĕп куçне çин витĕр — надеть нитку на иголку
çип çине шăрçă витĕр — надеть бусы на нитку

II. син.: виттĕр
сквозь, через
пăта хăма витĕр тухрĕ — гвоздь прошел сквозь доски
витĕр курăнакан – прозрачный; редкий
куç пуç витĕр мар çын — подслеповатй человек

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(_ви_дэ̆_р), продевать, вдевать. См. витер. Ст. Чек. Витĕрсе ил, продеть. Ib. Ăна ала ункинчен (в кольцо сита) витĕрсе илнĕ. Н. Седяк. Кĕрĕ витĕр çип витереççĕ. Сир. Ун сăмси шăтăкĕнчен ункă витĕрсе илейĕн-и? СТИК. Милкĕ аврисене шăпăр аврисене витĕрсе илсе, çыхаççĕ. || Продевать в бёрдо или в ниченки (при тканье). Юрк. Витĕреççĕ кунçаланă çипе, тĕртес уммĕн.

(_ви_дэ̆_р), сквозь, насквось; через. Употребл. и как наречие. Вишн. 72. Çăмăр шывĕ, юр шывĕ çĕре аннă чухне, пĕр-пĕр витĕр каларман çĕр сийĕне(= сине), е чуллă çĕре, е çара тăмлă çĕре çитсен, чарăнать. Сред. Юм. Пĕр пилĕк çухрăма яхăн чухне çôмăр килсе пусрĕ те, иртсе каймарĕ, так çăмăр витĕрех килтĕмĕр. Янтик. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и? Макка 53. Вăл вăрманта вăрă-хурахсем питĕ нумай пулнă, теччĕç. Витĕр тухнă тух, çыннисене вĕлерсе, лашисене вăрласа кайнă. Юрк. † Пирĕн савнă туссем мĕшĕн салху-ши? те çын витĕр сăмах илтнĕрен? Янтик. † Çакă Тимеш (Янтиковский) хĕрĕсем витĕр курнан шăрçа пек. Альш. Витĕр касса кĕрет çил. Пронизывает насквозь ветер. СПВВ. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухасе пек калаçнă. Он говорил так, как будто. Сред. Юм. Пит вастра мар-и ô? витĕр тохса каять вит ô (ловкий человек). Ст. Ганък. † Ула лаша, сарă лаша, пасар урамĕ витĕр (через весь базар) курăнать. Б. Нигыши. Ун хыçĕнчн кăркка аçи сикнĕ-тухнă та, кашкăра витрех (= витĕрех) хăваласа кайнă. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витĕр витерет. N. Пире çăмăр витĕрех йĕпетрĕ (насквозь промочил). Юрк. † Сарă çарăксенĕн хупписене сарайсем (навес) витĕр ывăтрăм. Стюх. † Чĕршĕ (?) кĕлет алăкне витĕр çурса касăпăр. Сред. Юм. Чôхăн пôрнать, тессине: ôнта витĕрех кôрнать-çке вара, теççĕ. С.-Устье. Касамачĕ витĕр кĕме сакăр алăк пулнă, тет. Урмай. Тепĕртак пурăнсан, (кăмака çине акнă пăрçа) пӳрт тăрринчи улăмне те шăтарса тухрĕ, тет, те, çӳлелле витрех (= витĕрех) çитĕнсе карĕ, тет (высоко, в высь). Яргунък. Йăван ули тенĕскер, Палламанăн хуçи сенкĕ йăтса пынине курсан: чăнах чиксе пăрахмах килет ку, тесе, тӳрех капан тăрринчен çĕре сикнĕ те, киле витĕрех (не останавливаясь) тарнă. Торп-к. Ывăлĕсем çĕнĕ çĕре витрех (витĕрех) тарнă, тет. Тип-Сир. Вăрманалла витрех (витĕрех) кайнă. Удалились далеко в глубь леса (в погоне за зайцем). Т. М. Матв. Вырнă чухне пĕрер выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăк выракан аллине çурлапа касать, тет; çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Стюх. † Кантур тӳри витĕр (чрез посредство...) çыру килет, пирĕн куç-çульсене çав тăкать. || Совсем, определенно, окончательно. Норус. † Йăлтăр курнан хĕрсеме (= хĕрсене) витрех (витĕрех) парса ятăмăр. (Туй юрри). || Ясно. О сохр. здор. 91. Тăра-киле вара куç час ывăнакан пулса, таса, витĕр курми пулать. СТИК. Витĕр таса куçлă, с чистыми, ясными глазами. Ib. Унăн куçĕ витĕр курать (видят отчетливо). Собр. Куç-пуç витĕр мар çын турра курнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Витĕр курăнать. 1) Очень чист, прозрачен; 2) живет бедно. Арçури. Куçĕ витĕр мар пирки, пыран лаша курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет. Хыпар № 16, 1906. Тĕрĕс сăмахĕсене те вăр-вар çавăрса, витĕр татса (определенно) калаймаççĕ. Трахома. Вара вăл куç умĕнчи япаласене, пӳртсене, урампа иртсе пыракан çынна та витĕр курми пулать. Ч. С. Витĕртерех пĕлесшĕн, чтобы знать точнее, наверно. С. Коçăм пит витĕрех мар та (не зорки), ойăримарăм (не различил). || О сохр. здор. 53. Тутлă тулă чустинчен тунă апатсем витĕр пĕçернĕ пулсан (пропечены), часах çĕреççĕ (перевариваются). || Бойкий, дошлый. Хыпар № 42, 1906. Витĕртерех чиновниксем. Ib. № 7, 1906. Витерех мар хресçенсем те стражниксем кирлĕ мар; вĕсемшĕн ытлашши укçа пĕтермелле мар, теççĕ. Ib. № 36, 1906. Тата витĕртерех пулмĕ-ши? || Очень. СПВВ. Витĕр чипер. Ч. П. Хăшĕ витĕр чипер, вăл пире. || Очень громко. Альш. † Вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || На далекое расстояние. Коракыш. Хăй пысăк та мар, сасси таçта витрех (= витĕрех) илтĕнет. (Парапан). || Подробно, точно. Ч. С. Çимĕк хăçан çитнине, çимĕкре мĕн тунине (что делают) чăвашсем ачи-пăчи-мĕннипе витĕр пĕлсе тăраççĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

үтә

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «сквозь», «насквозь», «через»; 2. «острый» (о зрении); алт. В ӧт «насквозь пройти», «проникнуть»; ӧткӳре, оттӳре, туркм. ӧте «насквозь»; хак. ӧтире, ӧтре, тув. ӧттӳр, тат. ӳтә, ӳтәли, башк. ӳтәләй «сквозь», «насквозь», «через»; уйг. ӧткӳр «острый (глаз)»; узб. уткир, туркм. (Алиев), ног. ӧткир «острый (отточенный)». Происходят от вит, ӧт, ӳт.

«продевать», «вдевать» (нитку в иголку); туркм. ӧтӳр, алт. ӧткӳр, хак. ӧтир, к. калп. откер, ног. ӧткер, башк., тат. ӳткәр, уйг. ӧткӳз, узб. утказ, кирг. ӧткӧз, казах» ӧткиз «вдевать», «нанизывать». Происходят от вит, ӧт, ӳт «проходить насквозь»; соответствие р ~ зв — прот.

Çавăн пекех пăхăр: