Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
огонь, пламя

огненный, пламенный
вут пек вери — горячий как огонь
вут тĕслĕ — огненного цвета
вут чĕлхисем — языки пламени
çурта вут хыпса илнĕ  —дом охватило огнем
вут чĕрт — разжечь огонь
вутпа ан выля — с огнем не шути
Вут пек вăйли çук, çил пек усалли çук. — посл. Нет ничего сильнее огня, нет ничего яростнее ветра.

2.
огонь (орудийный)

3.
костер
вут хур — развести костер
вут тавра ларса тух — расположиться вокруг костра

4.
печь, печка
вут хут — затопить печь
вут хутса кăлар — истопить печь
вут уççинче — в то время, пока топится печь

5.
пожар
вăрманта вут тухнă — в лесу возник пожар
вут тĕрт поджигать, делать поджог
вут кăлар — вызвать пожар
вут çути — 1) свет огня 2) зарево пожара
Вут сӳнсен шыв нумай. — погов После пожара воды много.

6. прям и перен.
искра
куçран вут тухрĕ — из глаз посыпались искры

7. перен.
огонь, пламя

огненный пламенный
вăрçă вучĕ — пламя войны
вут чĕре — пламенное сердце

◊
вут арманĕ — паровая мельница
вут хӳре — горихвостка (птица)
вут куçĕ — слабый свет, огонь

II.
см. вутă

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

огонь
вутама (вут+ама) — мать огня
вут пуççи — головня, головешка
вут-кăвар (огонь-жар) — различные виды огня
вут чулĕ — кремень
вутлă кимĕ — пароход
вут чĕртсе хураççĕ — разводят огонь
вут хут  — топить печь
вут хутса йар — затопить печь

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.

вот, дрова. Якейк. Эпĕр вот татма кайса. Мы ходили пилить дрова. Бгтр. Вăрмана вут хуçма карăмăр. См. вутă, вотă(там же и все произв. и составные).

вот, вот. Хыпар № 31—2, 1906. Пулать кам вут ниçта-çук! Ак, çынсене ĕнен эс: виçĕ пуслăх усси çук, çапах: усси пур, теççĕ. (Из басни „Упăтепе куçлăх“). Чураль-к. Пĕччен пӳрт вот ларать: çав-и, атте, куккисем? Сакăр-вун салтак, сак çинче тăхăр-вун салтак урайĕнче. (Из сказки). Етрух. Юмăçĕ калать: вот вĕт юмăç çинче тухать, тет. („Чăваш чирĕ“).

назв. водяного духа. Магн. М. 55. Вут (точное произнош. неизв. ), пар, т. е. водяной дух дай (рыбы).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ут, ялкын

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«огонь»; др. тюрк. от (оот), туркм. оот, якут. уот, КБ, МК, тур., уйг., кумык., кирг., казах., к. калп., ног., алт. В, ойр., тув., хак., шор, от, АФТ, азерб. од, узб., башк., тат. ут «огонь»; чув. вут чулĕ, кирг. оттук таш, тув. оттук-даш, ойр. отык maш, хак. отых mac, ног. отлык mac, у. кумык., карач. отлук таш «кремень» (кремень употреблялся для высекания огня); ср. монг. утаа(н) «дым»; утха «происхождение от одного очага или семьи» (Филология и история монгольских народов. Памяти Б. Я. Владимирцова, 1958, стр. 190); ср. авест. атар, пол., болг., серб.-хорв., рум., венг., укр. обл. ватра «костер»; «очаг».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

кăвар. Сĕтел çинче тиркĕпе пашалу, ун çинче çĕççи, тăвар салланчăпа суллахайра: 1) вут (кăвар) çĕрте, чӳлмек катăкĕ çинче <…> [Тимофеев 2002:356].

Çавăн пекех пăхăр: