Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
след
отпечаток
мулкач йĕрĕ — заячьи следы
пӳрне йĕрĕ — отпечатки пальцев
çара ура йĕрĕ  — следы, отпечатки босых ног
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕр çине ӳк — напасть на след
йĕр çухат — 1) потерять след 2) заметать следы
йĕрĕ те çухалнă — и след простыл
йĕрĕ те юлман — не осталось и следа
йĕр ту — 1) наследить (грязными ногами) 2) проложить след
Пĕр çын каять — йĕр юлать, çĕр çын çӳрет — çул пулать. — посл. Один человек пройдет — след останется, сто человек пройдет — дорога проляжет.

2.
тропа, тропинка, дорожка
колея
урапа йĕрри — колея
йĕлтĕр йĕрĕ — лыжня
йĕр хыв — проложить тропинку

3.
линия, черта
хумлă йĕр — волнистая черта
кукăр-макăр йĕр — зигзагообразная, ломаная линия
йĕр турт — провести линию
йĕр туртса тух — расчертить, разлиновать

4.
морщина
çамкана тарăн йĕрсем картларĕç — на лбу пролегли глубокие морщины

5.
строка
виçĕ йĕр çыр — написать три строки

◊
ашшĕ йĕрĕпе пырать — он следует примеру отца (букв. он идет по стопам отца)

II. глаг.

плакать, рыдать
причитать
куççульпе йĕр — заливаться слезами
сасăпа йĕр — рыдать, плакать навзрыд
татăлса йĕр — надрываться в плаче
хĕр йĕрет — невеста причитает
йĕрсе çӳре — быть плаксивым, часто плакать
йĕрсе яр — расплакаться, разреветься
вăл йĕрес патне çитрĕ — он чуть не плачет

III.
шăл йĕр — скалить зубы, склабиться прост.
шăл йĕрен — зубоскал прост.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(jэ̆_р), плакать. Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Трхбл. Йĕре-кула пĕр укçа, йĕм тĕпĕнче çĕр укçа. N. Йĕре-йĕре ĕçлекен, кула-кула сиет, тет. (Послов.). Ч. С. Çынсем кăшкăрса йĕни илтĕнет. Слышно громкое рыдание людей. N. Тин çуратнă ача йĕрсен, йĕпе пулат теççĕ. Если только что родившийся ребенок заплачет, то это, говорят, к ненастью. Толст. Ăна йĕрес пек йăлăна пуçларăм. Я начал умолять его почти со слезами. Чăвашсем 10. Леш вара йĕрес пек йăлăнат. СТИК. Унăн йĕресси пур-ха, ăна тивертмен! (говорят мальчику или девочке, если они шалят, бьют больных). П. Пинер. † Пирĕн пек çамăрăк (sic!) аxасем йĕре-йĕре мул шырать. Собр. Хапха умĕнче те курăнмасан, çĕре выртса йĕрейĕр (плачь). || О плаче невесты. Альш. Йĕрсе кăтартма (поучить плачу) пĕр пĕр арăм илсе пыраççĕ. Унтан купăс хыççăн çав арăм пĕр-пĕр сăвă йĕрсе парать ăна. N. Качча каякан хĕре йĕме лартнă каç. Ильм. Хĕрĕ пӳркенчĕк пӳркенсе чăланта йĕрет, арçынни сĕтел хушшинче ватă çынсемпе ларат. Хĕрне йĕме лартнă чух ак çапла лартаççĕ: хĕр çумне пĕр арăм ларат та, пӳркенчĕкне пуç çине илсе хурат. Хĕрĕ çав пӳркенчĕке виçĕ хуччен сирсе ярат, тăваттăмĕш хутĕнче йĕме тытăнат. Изамб. Т. Йĕрекен хĕре, пĕр килтен тепĕр киле кайнă чухне, пӳртрен çĕклесе тухаççĕ те, урапа çине лартаççĕ. || В перен. смысле. Ст. Чек. Вут йĕрсе çунат. Огонь готов потухнуть; горение еле-еле поддерживается. СТИК. Чĕрĕ улăм е чĕрĕ вутă питĕ начар, йĕрсе çунат.

(jэ_р), плач. С. Кошака кол, шăшия йĕр. Кошке игрушки, мышке слезки.

то же, что ер, скалить (зубы). Б. Илгыши. Хăпарнă чухне карчăкки (старуха) пăвăнса вилнĕ те, шăлĕсене йĕрсе пăрахнă (оскалила зубы). Актай. Карчăк калать, тет: ха-ха-ха! кулать, ха! ха! çарăкне çимесĕрех шăлне йĕрет (скалит зубы), тет. (Из сказки о старике и старухе, — как они посеяли репу на крыше дома). Пшкрт.: мэ̆н jэ̆_рзӓ ларады̆н? Что смеешься? Ib. Кашкы̆р шы̆лн’а jэ̆_рзӓ ларат (оскалив зубы).

(jӧ̆_р), жгут из пояса (в игре). Орау. Çĕн-Кипек. Унтан е пиçиххи, е урăх япала илеççĕ те, хăйсем хыçĕнчен: йĕр-йĕр, йĕрте пул! тесе, çав япалана пĕр-пĕрин патне вăрттăн ута-ута яраççĕ.

(jэ̆_р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

еларга (плакать)

әз (след)

сызык (линия)

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[jer]
spuro, pado, linio, sulko
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕлтĕр йĕрĕ — лыжня
йĕр турт — провести линию
виçĕ йĕрке çыр — написать три строки
урапа йĕрĕ — колея

[jer]
plori (ploru)
йĕрсе яр — ekplori
сасăпа йĕр — voĉplori, ploregi
йĕрмĕш — plorema

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«след»; йĕрле «идти по следу», «выслеживать», «преследовать»; азерб., тур., уйг., узб., кирг., казах., к. калп. из, уйг. Син. йӓс, тат. йиз, туркм., ног. ыз, башк., тат. эз, алт. В, ойр., тув., хак. ис, кумык, гыыз «след».; азерб., тур. изле, туркм. ызарла, алт. В, ойр., хак. исте, тув. эдер «идти по следу», «выслеживать», «преследовать»; уйг. изли, к. калп., ног. изле, узб. изла, башк., тат. эзлә, казах., кирг. изде «искать», «разыскивать», ПМК иp «следовать», «преследовать».

«плакать», «причитать»; хĕр йĕрри «заплачка», «причитания невесты в свадебном обряде»; узб. гиря уст. «плач (невесты)», «рыдание (оплакивание покойника)»; ср. перс. герйӓ «плач».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

макăр. Чăнах та, эпир çапла калаçса тăнă вăхăтрах Никанор пурин умĕнче сасартăк уласа йĕрсе (макăрса) ячĕ [Архипов 1984:282]; Йĕмен (макăрман) ачана чĕчĕ памаççĕ тенĕ ĕлĕк ваттисем [Хыпар 1906, № 25:389].

Çавăн пекех пăхăр: