Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
обруч
карттус кăшăлĕ — обруч в тулье фуражки
катка кăшăлĕ — обруч кадки
кăшăл çап — набивать обручи

2.
околыш (фуражки)

3.
круг
колесо
руль кăшăлĕ — рулевое колесо, баранка разг.

4.
шина
тимĕр кăшăл — 1) железный обруч 2) железная шина (на ободе колеса)

5.
оправа (зеркала, очков)
ылтăн кăшăл — золотая оправа

6.
венок
чечек кăшăлĕ — венок из цветов

7.
куча, ворох (обмолоченного хлеба)
ыраш кăшăлĕ — ворох обмолоченной ржи

8.
радужный круг, ореол (напр. вокруг солнца)

9. перен.
кольцо, окружение
вут-çулăм кăшăлĕ — огненное кольцо

II. подр.

1.
подражание шелестящему шуму
пĕр ушкăн çерçи кăшăл! вĕçсе иртсе кайрĕ — с шумом пролетела стая воробьев
кăшăлл — усил. от кăшăл 1.

2.
дружно, одновременно
алăсем кăшăл çĕкленчĕç — руки дружно поднялись (при голосовании)
калчасем кăшăл шăтса тухнă — посевы взошли дружно и ровно

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(кы̆жыл), обруч. N. Пичке кăшăлĕ çап, набивать обручи. Ст. Чек. Пичеке кăшăлĕ (тырă кăшăлĕ). Слеп. Кăшăл = шына. N. Çăка чĕресе кăшăл çапнă. (Çĕрĕ). || Венок. N. Унăн пуçĕ çинче хулăран тунă кăшăл пулнă. Орау. Хĕвел пĕтĕмпех тĕттĕмленчĕ, тавралла анчах кăшăл пек юлса çутатса тăчĕ, варрăнчи пĕтĕмпех тĕттĕмленсе тăчĕ. || Стальная пружина в тулье фуражки. ГТТ. Карттус ăшне кăшăл хунă. || Обечка. Качал. Кăшăл (на мельнице) || Ворох. Н. Седяк. Б. Олг. Кăшăл сурса (= сăвăрса), ан (= авăн) хорăпăр. Шинар-п. Вĕсенĕн вăл вĕремре ашшĕсем анкартинче кăшăл сăвăрнă. Н. Якушк. † Çӳлĕ тусем çинче тулă кăшăлĕ, ан уйăрăр унăн кăшăлне. Изамб. Т. Ыраша сăвăрса пĕтерсен, кăшăлне пĕр çĕререх купалаççĕ те, урапа çине тиесе, кĕлете илсе кайса пушатаççĕ. В. Олг. Кăшăл копи, ворох; кăшăл кĕреçи. Аттик. Тата кăшăл тусассăн, кăшăл перекетне пар. (Моленье). Актай. Чу кайăп, ылтăм та кĕмĕл пулса анăп. (Кăшăл сурни) || Околыш? Тăв. 3. Пуçĕнче çӳлĕ кăшăллă кăвак пустав карттус.

(кы̆жы̆л), подр. шуму. Альш. Пĕтĕм картипе хуллен, майĕпе кăшăл-кăшăл çавăрăнаççĕ (в хороводе). Ib. Кăшăл-кăшăл сĕтĕрсе пырать. Тащит равномерно, в одном направлении, но с шумом. Шорк. Отмалла та мар, поссассăнах, ора кăшăлл! потса анат (на мягком месте). || Во множестве. СПВВ. ИФ. Кăшăл-кăшăл — питĕ нумай, шутсăр нумай. Ib. Ĕнтĕ вăсенĕн хурăсем (так!) кăшăл-кăшăл туса анчах çӳреççĕ, пĕр пуçĕ (хурĕ) те катăлмас (çухалмас). См. чăшăлл (сваливание снега с крыши). || Дружно, всей массой. Кан. Кăшăллл!.. çĕкленчĕç алăсем (при голосовании). N. Рабфакра вĕсем пурте кăшăлах кĕрсе ларнă мăн сĕтел хушшине. || То же, что кăчăл, (подр. сл., о дружном всходе). Шарбаш.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«ворох» (куча намолоченного, но ещё не провеянного зерна на току); тат., кӧшел, башк. кӧшӧл «ворох»; ср. мар. кышыл «куча зерна (ворох)». Эмимология неясная.

«обруч»; башк., тат. коршау, казах. курсау, тув. куржаг, алт. В курчаг, курчу, хак. хурчаг, азерб. гуршаг, туркм. гуршав, кумык, кыршав «обруч»; туркм. гушак, алт. курчак, тур., башк. кушак, кирг., тув. кур, хак, хур «пояс». Чув. кăшăл, тюрк. курчаг и пр. образовались, вероятно, от глагола со значением «опоясать», «окружать»: алт., кирг., хак. хурча, тув. куржа, тат. кырша (Радлов), уйг. ко(р)ши, тур. кушат, азерб., туркм. гурша «опоясывать», «окружать»; ср. тув. куржал «быть опоясанным»; в чув., как и в тур., звук р выпал. М. Рясянен без достаточного основания признает это слово заимствованным из марийского языка, хотя там имеется для обозначения обруча слово шӳдыш (TLT 247).

Çавăн пекех пăхăр: