Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
ларь
çăнăх ларĕ — мучной ларь
лар хуппи — крышка ларя
ларта усра — хранить в ларе

II. глаг.

1.
садиться (принимать сидячее положение)
апата лар — садиться есть
канма лар — сесть отдохнуть
пукан çине лар — сесть на стул
сĕтел хушшине лар — сесть за стол
Çиме ларсан, кашăк кирлĕ пулнă. — погов. вспомнили о ложке, когда уселись за стол. (соотв. На охоту идти — собак кормить).

2.
сидеть (находиться в сидячем положении)
малта лар — сидеть впереди
сĕтел хушшинче лар — сидеть за столом
ура хуçса лар — сидеть, скрестив ноги (по-восточному)
лармалли вырăн — 1) сидячее место (напр. в вагоне) 2) место для сидения
ача ларакан пулнă — ребенок уже может сидеть
ларма-тăма пĕлмест — ему не стоится и не сидится, он очень беспокойный
лара-тăра пĕлмест — ему не стоится и не сидится, он очень беспокойный
ларас-тăрас саккине ука сарса хуччăр-и — фольк. скамью, где нам сидеть, пусть покроют покрывалом с позументами

3.
садиться (на транспорт)
самолет çине лар — сесть в самолет
вагон ларма вăхăт — пора садиться в вагон
лармалли талон — посадочный талон

4.
быть, стоять, находиться, располагаться
пӳлĕмре виçĕ пукан ларать — в комнате (стоит) три стула
урамра машинăсем лараççĕ (тăраççĕ) — на улице стоят машины
тырă çын çӳллĕш ларать — хлеба стоят в рост человека

ларса кай —
1) долго просидеть, засидеться
ытларах ларса кайрăм сирĕн патра — я слишком долго у вас засиделся
2) поехать
каçхи пуйăспа ларса кай — поехать вечерним поездом
3) расположиться подряд, в ряд
ялсем речĕпех ларса кайнă — деревни тянутся подряд одна за другой

ларса юл — 1) остаться сидеть 2) остаться позади
сулахайра хула ларса юлчĕ — слева остался город (при движении)

5.
сидеть, быть, находиться, пребывать (в каком-л. состоянии, где-л.)
выçă лар — быть голбдным
ĕçсĕр лар — сидеть без дела
качча каймасăр лар — сидеть в старых девах
килте лар — находиться дома
пĕр класра çул лар — просидеть два года в одном классе
тĕрмере лар — сидеть в тюрьме
ларса тух —
1) выстроиться, расположиться подряд, в ряд
çуртсем çырма тăрăх ларса тухнă — дома выстроились вдоль речки
2) отсидеть (в заключении)
вăл виçĕ çул ларса тухнă — он отсидел три года
Алă-ура пур çинчен ахаль ларни килĕшмест. — погов. Не к лицу сидеть без дела, когда руки-ноги целы.

6.
сидеть на яйцах, высиживать птенцов
садиться на яйца
хур ами лармарĕ-ха — гусыня еще не села на яйца
пусма лар — садиться на яйца
пусма ларнă чăх пек ĕçле — работать не поднимая головы (букв. не вставая, как курица-наседка) (соотв. как белка в колесе)

7.
садиться, оседать
осаждаться
çӳçе тусан ларса тулчĕ — в волосы набилась пыль
сăра ларсах çитмен — пиво еще не устоялось, дрожжи в пиве еще не осели
улăха юшкăн ларнă — на луга нанесло илу
чейнике лĕкĕ ларнă — в чайнике образовалась накипь

8.
оседать, врастать в землю
вите самаях ларнă — хлев заметно осел

9.
садиться, укорачиваться
уплотняться
ку çитсă лараканскер-ши? — этот ситец садится?
çумăрпа çĕр ларнă — от дождя почва уплотнилась
урай ларнă — пол рассохся

10.
устанавливаться (о зиме, зимнем пути)
останавливаться, замерзать (о реках)
ложиться, покрывать землю (о снеге)
пăр ларни — ледостав
Атăл ларчĕ — Волга стала
кăçал хĕл час ларчĕ — в этом году зима наступила рано
çуна çулĕ ларчĕ — установился санный путь

11.
садиться, приземляться, совершать посадку
приставать, причаливать
вертолет лармалли вырăн — посадочная площадка для вертолетов
ку пристаньте «Ракета» лармасть — к этой пристани «Ракета» не пристает
самолет ларчĕ — самолет приземлился

12.
садиться, заходить (о светилах)
хĕвел ларчĕ — солнце зашло

13.
застревать
садиться
попадать куда-л.
баржа ăшăха ларнă — баржа села на мель
куçа çӳп ларчĕ — в глаз попала соринка
машина лачакана ларнă — машина застряла в грязи
Çу пыра лармасть. — погов. Масло в горле не застрянет.

14.
приставать, прилипать
кĕреçе çумне тăм ларать — к лопате пристает глина
ку сăрă лайăх ларать — эта краска хорошо ложится

15.
вправляться
становиться на место
ачан мăкăлтанă алли ларчĕ — вывихнутая рука у ребенка вправилась
картне лар —
1) встать наместо (напр. выступом к выемке)
2) перен. получить полное удовлетворение, увенчаться успехом
ну, ĕçрĕмĕр, çирĕмĕр, картнех ларчĕ — угостились мы у вас хорошо, лучшего желать нечего

16.
оседать, садиться, поселяться
ял хĕррине лар — поселиться, построить дом на краю деревни
ларса пурăн — жить оседлой жизнью
ĕлĕк чăвашсем вăрман таврашне ларнă — в старину чуваши селились в лесах

17.
проигрывать, оставаться в проигрыше
паян виççĕ лартăм — я сегодня проиграл трижды

18.
обмануться, просчитаться, прогадать, оказаться в убытке
аллă тенкĕ ларчĕ — он потерпел пятьдесят рублей убытку
машина илесси йывăр ĕç, ларасси те пулать — покупать машину дело непростое, можно и обмануться

19.
составлять, приходиться, выходить (об урожае, заработке)
унăн ĕçлени кунне вунă тенке ларать — его заработок в день составляет десять рублей
тухăç гектартан вăтăр центнера ларать — зерна выходит по тридцать центнеров с гектара

20.
вредить, оказывать вредное действие, болезненно отражаться, вызывать заболевание
куçне ларнă — ему повредило глаза
сивĕ ӳпкине ларнă — у него застужены легкие

21.
обходиться во что-л.
стоить
йӳне лар — обойтись дешево
хакла лар — обойтись дорого
костюм çĕр тенке ларнă — костюм обошелся (мне) в сто рублей, костюм стоил (мне) сто рублей

22.
накапливаться, откладываться
кĕркуннепе упан çу ларать — к осени у медведя откладывается жир
витере тислĕк нумай ларнă — в хлеву накопилось много навозу

23.
вступать в определенную фазу (роста, цветения, колошения)
калчана лар — покрыться всходами (о полях), взойти (о посевах)
чечеке лар — расцвести, зацвести
çеçкене лар — расцвести, зацвести
тырă пучаха ларать — хлеба колосятся, наступило колошение хлебов
ыраш шăркана ларнă — рожь цветет
хăмăш сыпăкран сыпăка ларать — камыш выбрасывает колено за коленом

24. уст.
справлять, проводить (обряды)
виле спиче лар — находиться при покойнике (обряд)
хĕр сăри лар — справлять девичник (перед свадьбой)
каччă сăри лар — справлять мальчишник (перед свадьбой)
улах лар — сидеть на посиделках, устраивать посиделки
Пĕрле улах ларнине ан ил, пĕрле утă çулнине ил. — погов. Невесту выбирай не на посиделках, а на сенокосе.

25. уст.
заниматься чем-л.
сидеть за чем-л., над чем-л.
лапка лар — держать лавку, заниматься торговлей
тимĕрçĕ лар — заниматься кузнечным делом
хут çинче лар — заниматься бумажной работой (напр. канцелярской)

26.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия:

анса лар —
1) опуститься, спуститься
самолет анса ларчĕ — самолет приземлился
2) спустить
машина урапи анса ларнă — скат у машины спустил

ĕнсе лар — выгореть (напр. о траве)
илсе лар — затянуться, покрыться
куçа шур илсе ларнă — глаз затянуло бельмом

кĕрсе лар —
1) зайтй к кому-л., зайти посидеть
2) застрять
пуртă каскана кĕрсе ларчĕ — топор застрял в чурбаке

курса лар —
1) сидеть и смотреть
телевизор курса лар — сидеть у телевизора
2) испытать (что-л. неприятное)
ку юсавсăр машинăпа тем курса ларăн — с этой неисправной машиной как бы беды не случилось

пĕтсе лар — кончиться, сойти на нет
пулса лар — стать кем-чем-л., превратиться в кого-что-л.
куçсăр пулса лар — стать слепым, лишиться зрения
ялтан хула пулса ларнă — село стало городом

çунса лар —
1) гореть
лампа ахалех çунса ларать — лампа горит зря
2) пригорать
пăтă çунса ларнă — каша пригорела

тухса лар —
1) выйти посидеть
пахчана тухса ларар-ха — выйдем посидим в саду
2) вскочить, появиться (напр. о нарыве)
урана çăпан тухса ларчĕ — на ноге вскочил фурункул

хăпарса лар — забраться, залезть на что-л.
шăтса лар — вырасти, пробиться (из земли)

◊
картне ларман — недоумок, полоумный человек
сăвва (кĕвве) лар — попасть в тон кому-л.

III.

1.
подражание громкому треску разрываемой материи
ларр — усил. от лар III.
кĕпе ларр! çурăлса кайрĕ — рубаха с треском порвалась

2.
подражание низким звукам музыкальных инструментов — гармони, волынки
лар-лар — усил. от лар III. 2.
шăпăрçă шăпăрĕпе лар-лар тутарать — волынщик наигрывает на волынке

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

садиться, сидеть; стоять; пӳрт ларать – дом стоит; ларт – садить; усаживать; ставить; пӳрт, йупа, çурта ларт – поставить избу, столб, свечу; ларчăк, ларкăç – сиделка, скамейка, козлы. Атăл ларас умĕн – пред тем, как Волге замерзнуть; йывăç лартса тухнă – посадили деревьев; мĕн чула ларчĕ сана ку çатан-урапа? Вуннă пăт ырăша – Во сколько тебе обошлась эта плетенка? В 10 пудов ржи. Лартса ӳстер – насададить; лавкка лар – торговать в лавке; улах лар – устраивать посиделки; темиçе çĕр ларса çийеççĕ – едят, рассевшись по разным местам; пичетлесе ларт – запечатать; чăркуççи çине ларса – преклонив колена; ыраш шăркана ларнă чух – когда цветет рожь; лара-тăра пĕлмен çынна паллă вилнĕ, теççĕ – кто себя держать не умеет, тот метку получит; лартса тĕрĕклентер – учредить; ес ларасскере йаратăн-ĕçке! - Он (гость) посидел бы (еще), а ты его не удерживаешь.

108 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(лар), area lignea, quo farina sese effundit. Ларь, в который сыплется по течке смолотая мука. || Вута-б. Также ларь на крупообдирочной конной мельнице. То же слово в Череп., Ст. Чек. и др.

подр. звуку большого пузыря (муз. инстр.). КС. Мăн шăппăр ларр! (-рр) тăвать.

ларь (на мельнице). Н. Седяк. Орау. Лар – хăмаран тунă çăнăх хумалли пысăк арча. Ст. Чек. Кутлартан (см. арман) анат унта пăри тĕшĕ. (Аптиркка). Алгазино. Килĕр-ха, çак çăнăх ларне кӳртер! Изамб. Т. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тӳхат. Юрк. Çăнăх пĕтсен, лар тĕпне шăлса илсен, тырă пулмас. Ст. Шаймурз. Кӳлĕ варринче пĕр лар ăшне кĕрет те, ача та ун хыççăн (за нею) кĕрет, тет. (Сказка).

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (_мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

утырырга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[lar]
sidi (sidu), sidiĝi (sidiĝu)
пукан çине лар — sidiĝi sur seĝon
сĕтел хушшине лар — eksidi ĉe tablo
сĕтел хушшинче лар — sidi ĉe tablo
лармалли вырăн — sidloko
вĕçмеке лар — eniri aviadilon, enaviadiliĝi
каçхи пуйăспа ларса килтĕм — mi venis per la vespera trajno
килте лармастăп ĕнтĕ — mi ja ne povas sidi hejme
хĕвел ларать — sunsubiras
хакла ларчĕ — rezultiĝis multekosta
чечеке лар — disflori, ekflori
пĕтсе лар — finiĝi, neniiĝi, elĉerpiĝi
пулса лар — fariĝi (iu, io), transforimiĝi (en iu)
кĕрсе лар — veni kaj sidiĝi
çутаткăчĕ ахалех çунса ларчĕ — lampo lumis senutile, vane
ларкăч — sidilo
ларма — vespera kunveno, klaĉkunveno
ларт — planti, meti, instali
лару — kunsido
лару-тăру - situacio

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«сидеть», «садиться»; др. тюрк. (орх.-енис.) олур и олшур, уйг., кумык., полов, олтур, тув. олур, якут. олор, кирг., азерб., тур. отур, к. калп., казах. отыр, ног. олтыр, хак. одыр, башк. ултыр, тат. утыр то же; чув. олур > ăлар > лар.

Çавăн пекех пăхăр: