Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
сажать, помогать, заставлять сесть
çиме ларт — приглашать к столу
чĕркуççи çине ларт — ставить на колени
хăнана тĕпеле лартаççĕ — гостя сажают в красный угол
мана велосипед çине ларт-ха — посади-ка меня на велосипед
лартса кай — взять с собой, увезти (посадив)
лартса кил — привезти

2.
ставить, класть куда-л.
ещĕксене машина çине ларт — поставить ящики на машину, погрузить ящики в машину
кран айне витре ларт — поставить под кран ведро
чечексене вазăна ларт — поставить цветы в вазу

3.
ставить, размещать
машинăсене гаража ларт — поставить машины в гараж
лартса усра — содержать, сохранять, хранить
техника лартса усрамалли вырăн — площадка для содержания техники

4.
ставить, устанавливать, укреплять стоймя
тĕкĕ ларт — установить подпорку
юпа ларт — поставить столб
лагерь варрине мачта лартнă — в центре лагеря установлена мачта

5.
ставить, устанавливать, воздвигать
строить, устраивать, оборудовать
завод ларт — построить завод
палăк ларт — воздвигнуть монумент
пĕве ларт — соорудить плотину
счетчик ларт — поставить счетчик
Турпас тăвакана мар, пӳрт лартакана платник теççĕ. — посл. Не тот плотник, кто переводит дерево на щепки, а тот, кто дом строит.

6.
сажать на яйца (птиц)
кăçал виçĕ чăх лартрăмăр — мы в этом году посадили трех наседок

7.
сажать, высаживать (в грунт)
йывăç ларт — сажать деревья
лартмалли йывăç — саженец
çĕрулми лартмалли — машина картофелесажалка
лартса ӳстер ту — выращивать, культивировать
Хăй ĕмĕрĕнче пĕр йывăç талартман çын пархатарсăр. — погов. Неблагодарен человек, не посадивший на своем веку ни одного дерева.

8.
вставлять, насаживать, навешивать, приделывать
авăр ларт — насадить черен, рукоятку
кантăк ларт — вставить стекло
пукан ури ларт — приделать ножку к стулу
Çĕнĕ пуртă аври лартсан та киввине ан пăрах.  — посл.  Вставив новое топорище, старое не выбрасывай.

9.
ставить, проводить
опыт ларт — провести опыт
спектакль ларт — поставить спектакль
спектакле лартаканĕ — постановщик спектакля
театрта çĕне опера лартрĕç — в театре поставили новую оперу

10.
ставить (для доведения до готовности)
сăмавар ларт — поставить самовар
сĕт йӳçме ларт — поставить молоко на простоквашу
чуста ларт — ставить тесто
яшка ларт — поставить варить суп

11.
ставить, осуществлять
диагноз ларт — поставить диагноз
вăл çĕнĕ рекорд лартнă — он установил новый рекорд

12.
ставить, назначать, определять
ĕçе ларт — назначить на работу
пысăкрах ĕçе ларт — повысить в должности

13.
ставить угощение, угощать
сăра ларт — угостить пивом
апат ларт — попотчевать разг.; угостить (едой)  

14.
ставить, устанавливать (орудия, снасти)
капкан ларт — ставить капканы
шăши тытма тапă ларт — поставить мышеловку

15.
ставить
градусник ларт — поставить градусник
клизма ларт — поставить клизму

16.
ставить, устанавливать (в определенном положении)
сехете çиччĕ çине лартрăм — я поставил часы на семь часов

17.
сажать, совершать посадку, приземление
пилот самолета ăнăçлă лартрĕ — пилот благополучно посадил самолет

18.
забросить
засадить
ача çĕлĕкне турат хушшине лартнă — мальчик забросил шапку на дерево

19.
занозить
засорить
засадить жало
алла шăрпăк лартрăм — я занозил руку
вĕлле хурчĕ сăннине лартса хăварчĕ — пчела ужалила и оставила жало

20.
надевать, натягивать (головной убор)
çĕлĕке чалăш ларт — надеть шапку набекрень

21.
ставить, проставлять, выставлять
чарăну паллисем ларт — ставить знаки препинания
четвертьшĕн  вĕренӳ палли ларт — выставить отметки за четверть

22.
ставить, выдвигать, предлагать (для обсуждения, решения)
сасăлама ларт — ставить на голосование
ыйту ларт — поставить вопрос
парти съезчĕ лартнă задачăсем — ист. задачи, поставленные съездом партии

23. разг.
достигать, добиваться
получать (о заработке)
уйăхне икçĕр тенке ларт — зарабатывать двести рублей в месяц

24. разг.
обманывать, надувать, обставлять
асту, вăл лартма юратать — остерегайся, он любит мошенничать

25.
обыгрывать, оставлять
картла выляса ăна иккĕ лартрăм — я дважды обыграл его в карты

26.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия:

кăларса ларт —
1) выставить, вынести (изнутри)
пукансене залран кăларса ларт — вынести стулья из зала
2) выставить, снять (напр. оконные рамы)

кĕртсе ларт —
1) посадить кого-л. внутрь чего-л.
2) вставить, вдвинуть
пăшал затворне кĕртсе ларт — вставить затвор ружья

куçарса ларт —
1) переставить (напр. стул)
2) пересадить (дерево, рассаду)
3) перенести (напр. строение)

питĕрсе ларт —
1) запереть, замкнуть (дверь)
2) заделать, закупорить (щели, отверстия)

çĕлесе ларт — зашить
çыртса ларт — закусить, сцепить зубы (мертвой хваткой)
çыхса ларт — завязать; привязать
туса ларт — выстроить, построить, возвести
юр çуса лартнă — выпал обильный снег
шăнтса лартнă — подморозило

◊
ура ларт — прям. и перен. подставлять ножку
ура лартса ӳкер — побороть, подставив ножку, свалить подножкой

II.
1.
подражание кряканью утки
кря
ларт-ларт — усил. от ларт II. 1.
кăвакал ларт-ларт! тет — утка крякает: кря-кря!

2.
подражание гудению клаксона, отрывистому звуку гармони

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆р_жи_бэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).

подр. крику уток. Альш. Ларт-ларт-ларт-ларт! тăваççĕ (крик „кăвакал“). Якейк. † Ларт-ларт кăвакал, кӳлĕ тавра çавăрнать. || Подр. звуку сигнальной трубы. ГТТ. Орау. Ларт-ларт-ларт! тутарать (велосипедист, дудкой). || Подр. сильному и полному звуку crepitus ventris. Я. Турх. Лăрт-лăрт! (или: ларт-ларт!) тутарить. || Подр. сильному разрыву крепкой ткани или кожи. N. Ларт! анчах çурса пăрахрĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

утыртырга, куярга

Çавăн пекех пăхăр: