Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
сторона

какой-л. стороной
пит май — 1) лицевая сторона, лицо 2) лицевой стороной, лицом
тӳнтер май — 1) оборотная сторона, изнанка 2) оборотной стороной, наизнанку
тепĕр май çавăрса хур — перевернуть на другую сторону

2.
направление, сторона

в каком-л. направлении, в какую-л. сторону
килелле май ут — идти по направлению к дому
калчана рет май сӳреле — производить продольное боронование посевов
тарăна май йăрăмсем — продольные полосы

3.
способ, прием, метод
пур майсемпе те — всеми имеющимися способами, всемерно
ку задачăна икĕ майпа шутлама пулать — эту задачу можно решить двумя способами
тăнăçлă майпа — мирным путем
епле майпа? — каким образом?
май пĕл — иметь сноровку, навыки
майне пĕл — иметь сноровку, навыки
май туп — изловчиться
Май пĕлекен çиелте, майне пĕлмен аялта. — посл. Ловкий всегда оказывается сверху, а не имеющий сноровки — внизу.

4.
основание
повод, предлог
май шыра — искать повод, прделог чему-л.
тĕл пулма май туп — найти предлог для встречи
ăна айăплама нимĕнле май та çук — нет ниаких оснований обвинять его

5.
возможность, случай
условия
паха майсем — прекрасные условия
май килменни — невозможность, неосуществимость
май килнĕ таран — по мере возможности
май килсенех — при первой возможности
май килчĕ — довелось, удалось, посчастливилось
май пар — дать возможность (что-л. сделать), способствовать чему-л.
май пулсан — если есть возможность
май çук — невозможно
майне кура — смотря по обстоятельствам
пур майсемпе те усă кур — использовать все возможности
выляса илме майсем пур — есть шансы на выигрыш

6.
лад, порядок
согласие
мая кай — идти на лад, улучшаться, поправляться
мая кил — 1) ладиться, удаваться 2) приходить к согласию
май (мая) килтер —
1) наладить, устроить, уладить
2) поладить, прийти к согласию, договориться
капла май килмест — так не годится
майне тупас çук кунта — здесь не добиться толку

7.
образ
тĕрлĕ майпа — всяческим образом
пурнăç майĕ — образ жизни
çапла майпа — таким образом
темлĕ майпа чĕрĕ юлтăм — каким-то образом я уцелел
хăйне май — 1) своеобразный 2) своеобразно, по-своему

8.
вид, подобие
йăлтах пĕтсе кайнă, çын майĕ те çук — он так похудел, что и на человека не похож

9.
сторона, точка зрения, аспект
тепĕр май пăхсан — если рассматривать с другой стороны, в другом аспекте

10.
толк, суть, смысл
ĕç майне пĕлсе çит — войти в курс дела

11. послелог
по, вдоль
хĕвеле, май — по направлению движения солнца; посолонь уст.
çиле май ут — идти по ветру
шыва май иш — плыть по течению
май шăл — 1) гладить по шерсти 2) перен. льстить
çурта урама май ларнтă — дом выходит широкой стороной на улицу

12. послелог
по, в соответствии с..., сообразно с...
Лаши май пушши. — погов. По лошади и кнут.
Çӳпçи май хупăлчи. — погов. По кадушечке и крышка. (соотв. по Сеньке и шапка).

13. послелог
ввиду того, что
вследствие того, что
по причине того, что
из-за
çумăрсем час-часах пулкаланă май — из-за частых дождей

14. послелог
по мере того как
вăхăт иртнĕ май — по прошествии времени
малалла кайнă май — по мере продвижения вперед

15. послелог
в связи с...
Республика юбилейне уявланă май — в связи с празднованием юбилея Республики
çавна май — в связи с этим

◊
ал май мар — не с руки, неудобно, несподручно
май мар —
1) неловко, не с руки
2) очень хороший, красивый
вĕсем май мар пӳрт лартнă — они построили прекрасный дом
май деепричастийĕ — грам. деепричастие попутного действия
пĕр май — близкий по духу, сродни
пĕрех май — то и дело, беспрестанно, постоянно
сăмах май — к слову, кстати
çула май — попутно, мимоходом, проездом
Çĕмрĕк карапа кирек мĕнле çил те çула май. — посл. Неисправному кораблю любой ветер по пути.

II.
май

майский
май уявĕсем — майские празднества
май уйăхĕнчи çумăр — майский дождь
май умĕнхи — предмайский
майăн пĕрремĕшĕнчи демонстраци — первомайская демонстрация

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

случай
направление
хĕвеле май — от востока к западу
шыва май — по течению
вĕсене çăкăр çиме те май пулман — им невозможно было и хлеба поесть
чĕлĕм чĕртнĕ майĕпе сухалне ĕнтсе йанă — закуривая трубку, спалил себе бороду

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

сущ.муж.
çу уйăхĕ (çулталăкри пиллĕкмĕш уйăх); в конце мая çу уйăхĕн веçĕнче

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

май, май уйӑхӗ (ҫу уйӑхӗ); Первое мая — праздник мирового пролетариата Майӑн Пӗрремӗшĕ — пӗтӗм тӗнчери пролетариатӑн уявӗ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

м. май, çу уйăхĕ; Первое мая Майăн пĕрремĕшĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

уңай

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[maj]
flanko; maniero, truko, ebl(ec)o, okazo; laŭ
пит май — fronta flanko
тӳнтер май — dorsa flanko, reverso
пур майпа та — per ĉiuj eblaj rimedoj
çак майпа тăвас пулать — necesas fari tiel ĉi, tiumaniere
халĕ тĕл пулма май нимĕнле те тупаймастăп — nun mi neniel povas renkontiĝi
Италине кайса килме май килчĕ — mi havis eblecon viziti Italion
май пулсан — se eblos (eblas)
кайма май çук — ne estas ebleco iri
майне кура — depende de cirkonstancoj
тĕрлĕ майпа — diversamaniere
пур(ă)нăç майĕ — vivmaniero
хĕвеле май — laŭ la Suno
майăн — konforme al...
вăл каланă майăн — laŭ liaj (ŝiaj) vortoj, diroj
сăмах майĕпе — alvorte, interalie
пĕрмай — ĉiam

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «сноровка», «способ», «приём», «метод»; 2. «причина», «повод», «предлог»; 3. предл. «по»: çиле май «по ветру»; майлă 1. «удобный», «подходящий»; 2. «попутный»; 3. «похожий», «подобный»; вăл ман майлă «он на моей стороне, со мной заодно»; КБ оңай «ловкий», «обходительный»; кирг. ыңғай «ловкость», «сноровка»; «благоприятные обстоятельства», «удобный момент»; ыңғайла «приспособить», «приладить», «сделать удобным»; ыңғайлуу «удобный», «приспособленный»; казах. ыңғай «удобство», «удобный случай», «подход (совокупность приемов)»; алт. В оңой «легкий», «удобный», «дешёвый»; хак. оңдай «метод», «приём», «способ», «манера», «привычка», «обычай»; уйг. оңай, узб. уңғай, унгайла, туркм. оңайлы, ног. оньайтлы, башк., тат. уңай, уңайлы «удобный», «приспособленный», «подручный», «подходящий», В чув. уңай > ăмай > майң ~ мăн.

«шея»; мăя, мăй çыххи «ожерелье из бус и монет», «монисто»; КБ, Зол. бл., тефс ХII-ХIII вв., тат., азерб., туркм., тур., уйг., кумык, боюн, кирг., тув., шор. моюн, алт. В, хак., к. калп., казах., ног. мойын, узб. буйин, якут. моой, башк., касим. муйын, тат. муен «шея»; уйг. мончак, кирг. мончок, хак. мончых, башк. муйынсак, муйынса, тат. муенса «бусы», «ожерелье», «монисто»; казах. моншак, ног. мойшак «бусы».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

çу уйăхĕ. Çу (май) уйăхин малтанхи кунĕсенче Шупашкар енче пит вăйлă çил пулнă [Хыпар 1907, № 15:115]; Апостолсемпе пĕр тан святой Кириллпа Мефодие асăнса уяни, çăв уйăхин (майăн) 11 кунĕнче [Молитвенник 1896:39].

Этимологи словарĕ (1996)

сторона, направление; способ, сноровка; образ; форма; в качестве послелога в значениях "по", "под": лаши май пушши по лошади и кнут; алă май под руку.
   Производные формы: майĕпе/майĕпен потихоньку, постепенно; майла- приводить в перядок; майлан- прибраться, убраться, устроиться; майлаш- прибраться, устроиться; поправиться; майлă похожий, подобный; похоже, подобно; майсăр неблагоприятный, беспорядочный; неудобно, не с руки, не кстати, не так и др. (Ашм. Сл. VIII, 151-163).
   Тюркские соответствия: тат., башк. уңай удобный, сподручный; направление; лад; уңайла- делать (сделать) удобным; уңайлаш- становиться (стать) удобным; налаживаться; приспосабливаться; уңайлы удобный, сподручный; приспособленный; выгодный; тат. уңайhыҙ, башк. уңайhыҙ неудобный, неловкий, несподручный; др.-тюрк. оnai легкий, непринужденный, обходительный; верный, определенный; ср. оηа, оηγaj легкий; легко; подвижный (ДТС, 367-368).
   Чув. пĕрмай потихоньку, постепенно > ик май беспрерывно, беспрестанно (Кăзăпеп СЬС, 152); мар. он-айсыр (он~ай + -шр) неудобный; неудобно < чув. (Федотов ЧМЯВ, 201).
   См. Егоров ЭСЧЯ, 127; Räsänen EWb., 165b.

Çавăн пекех пăхăр: