Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
поясница

поясничный
пилĕк мышцисем — поясничные мышцы
пилĕк ыратать — поясница болит

2.
пояс, талия

поясной
çинçе пилĕк — тонкая талия
пилĕк çыххи — кушак
пилĕк таран хывăн — раздеться по пояс
пилĕк таран ӳкер — нарисовать кого-л. по пояс, написать поясной портрет
пилĕке тытса тăр — стоять подбочĕнясь
пилĕкне ансăрлатнă кĕпе — платье в талию

3.
спина (у животных)
Туман тихан пилĕкне ан хуç. — погов. Не ломай спину жеребенка, которого еще нет. (соотв. Делить шкуру неубитого медведя).

4. перен.
перешеек
икĕ утрав çинçе пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ — два острова соединены узким перешейком

◊
тӳр пилĕк — бездельник (букв. прямая поясница)

II.уст.

десятина (мера земельной площади)
пĕр пилĕк ана — надел величиной в десятину

III.

1. при конкр. счете, в качестве опр.
пять
пяти-
пилĕк кĕнеке — пять книг
пилĕк çĕрте — в пяти местах
пилĕк кунтан — через пять дней
пилĕк пуслăх укçа — пятикопеечная монета, пятак
пилĕк вĕçлĕ çăлтăр — пятиконечная звезда
пилĕк процентлă уксус — пятипроцентный уксус
пилĕк хутлă çурт — пятиэтажный дом
Пилĕк пӳрне те пĕр тан мар. — погов. Даже пять пальцев руки не одинаковы.

2. уст.
пяток (мера счета)
çичĕ пилĕк хăяр — семь пятков огурцов

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

поясница
талия
пилĕк таран тăхăн — надеть до поясницы
çинсе пилĕк — тонкая талия
сарă çӳçĕ пилĕкрен — русые волосы до пояса

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(_пил'эк'), поясница, талия. N. Вăсам мана пилĕк таран çĕре авăтса кӳртсе лартрĕç. N. Унтан тĕпĕр кунне виççĕмĕш ывăлĕ каять, тет, вăл вара пилĕк таран çитерет, тет (где трава по пояс). Юрк. † Аллисенче перчетке, пилĕк çумĕнче нухайкка. Ib. † Пилĕк тытса ташланă чух, икĕ каччă курĕç-ши? Икĕ каччă курсассăн, кăчăк туртса илĕç-ши? и пр. Ib. Пилĕк таран пĕшкĕнсе тăраççĕ. N. Пур çĕрте те пилĕкне тăсмасăр, кунĕн-çĕрĕн ĕçлет. Сред. Юм. Тыр вырнă чохне, апат çисен, пилĕк тăсас тесе, пăртак выртса çывраççĕ. Шорк. Пилĕк чăсас, отдохнуть и закусить (во время жатвы к вечеру). Б. Яныши. Эпĕ йăпăр-япăр чупса кайрăм та, пилĕк таран çĕртен чупса пуртăм. Сёт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çăварне карнă (молочник). Якейк. Ачасам, пилĕк кантарма лармала та поль! (Каçхи апат çима ларнă чох мăн çынсенчен пĕри калать). Ib. Ах, пилĕк касать-çке! (Боль до родов у женщин). IЬ. Арăмсен ача тăвас умĕн пилĕк каса пуçлать. Ib. Арçынсен пилĕк ыратсан, кулса: сан пилĕк касать-и мĕн, теççĕ. Ib. Пилĕкне чĕн-пыççи çыхса пыр (опояшься). N. Пилĕк тытни, схватки у беременных. N. Пилĕк тытать, пилĕк касать (кас касать, тăтăш касмас). Пазух. Кăçал илнĕ çĕнĕ-çын, тырă вырма тăрсассăн: çурла касмасть, теминччĕ, пилĕке тытса тăминчĕ. N. † Хамăр ялин ачисем хут çыракан тиек пек, пилĕке тытса çӳреççĕ (подбоченившись). Альш. Пилĕкĕсене тытса тăрать, стоит фертом. Ib. Пилĕк тытат (потуги у женщин). Тайба-Т. Пире çырнă çын хĕрĕ пилĕк çинçе, куç хура. ЧП. Пилĕкĕ çинçе пултăр, тет. Ib. Çинçе те пилĕкçĕм... Альш. Йинкĕшĕ калат: пилĕкĕм питĕ, питĕм шурă, шывран тăрă., çипрен çинçе; питме намăс кӳрес çук. Ачач 5. Пилĕкне унне хытăран та хытă касма тапратать. Н. Лебеж. † Пилĕк килĕ Çирĕклĕ, пилĕкĕсене тытса юлчĕç. С. Тим. † Пилĕк тытса ташлама çут пиçиххи кирлĕччĕ. N. Пилĕк таран тайăлса йăлăнни. Собр. Туман тиха пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Туман тиханăн пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Хăшĕ пилĕк çумне хĕстереççĕ, хăшĕ хулпуççи урлă çакаççĕ. БАБ. Пилĕкне хытă çых, ăсна хытă тыт. (Ку сăмаха хĕрсене калаççĕ). Альш. Пилĕке арçынсем пысăклăх (пиçиххи, кушак) çыхаççĕ. Урож. год. Пилĕкне хытă çыхать, ăсне тирпейлĕ тытать. Калашн. 8. Ак хаяр çилĕлĕ патшана çапла пилĕкрен пуççапса Кирипей калать. N. Пилĕкрен тарăн юр çинчен кайрăмăр. || Каша. † Купăсăр çийĕ сарă иккен, пилĕкĕ тĕлĕ хура иккен. || Перешеек. Орау. Атăл çинче ик утă (остров) пĕр-пĕринпе пĕр шурлă çинче пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ (оба острова соединены узким болотистым перешейком). || Участок земли. Мункачи 42.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«поясница», «талия»; чаг., азерб., тур., узб., кирг., казах., к. калп., ног., кумык., карач., тув., ойр. бел, якут. биил, уйг. бәл, МК, башк., тат., туркм. бил, алт. В пел, хак. пил «поясница», «талия». Ср. монг. бэлхӳӳс «поясница».

çур пилĕк «ползагона пахотной земли (приблизительно 1/3 гектара)». По мнению Магницкого, это еврейское пелек (?) (Материалы. 262).

Çавăн пекех пăхăр: