Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
расширяться, увеличиваться в ширину, раздаваться (в стороны)
расплющиваться
ăшăтсан металл сарăлать — металлы при нагревании расширяются

2.
разбухать, размокать, раздаваться
алăк нӳрĕпе сарăлнă — дверь разбухла от сырости
пăрçа шӳсе сарăлнă — горох разбух в воде

3.
развариваться, упревать
пăтă сарăлнă — каша упрела

4.
раздаваться
полнеть, толстеть
унăн хул-çурăмĕсем сарăлнă — он раздался в плечах

5.
раскинуться
расстилаться
хула хыçĕнче уй-хирсем сарăлса выртаççĕ — за городом расстилаются поля

6.
разливаться (о реке)
çурхи шывпа çырмасем хытă сарăлаççĕ — в половодье реки сильно разливаются

7.
распространяться, разноситься
сас-хура сарăлчĕ — распространились слухи
чечексенчен ырă шăршă сарăлать — от цветов идет аромат

8.  перен.
разворачиваться, развертываться, усиливаться
социализмла ăмăрту сарăлсах пырать — ист. социалистическое соревнование развертывается все шире

сарăлса кай —
1) сильно расшириться
2) сильно разбухнуть
3) разойтись (о закрепленных вместе предметах); разъехаться (о ногах)
4) сильно разлиться (о реке)
5) развернуться (напр. о борьбе), достигнуть большого накала

9.
расплываться, расходиться (о пятне)
распространяться (о гнойном процессе и т. п.)
гангрена сарăлса пырать — гангрена распространяется дальше

10.
распускаться (о зелени)
йывăç-курăк сарăлчĕ вся зелень распустилась

11.
раскрываться, разворачиваться
парашют сарăлмарĕ — парашют не раскрылся

12.
расходиться, реализовываться
журнал пысăк тиражпа сарăлать — журнал расходится большим тиражом
лотерея сарăлса пĕтрĕ — лотерея реализована полностью

◊
сарăлса пурăн — благоденствовать, жить припеваючи
сарăлса ӳк — упасть плашмя, плюхнуться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(сары̆л), расширяться (в стороны), увеличиваться в обьеме. N. Ăшăпа пур япала та сарăлать. Хорачка. Сарăлса каять. Расширяется. || Разбухать, размокнуть. N. Алăк йĕпенсе сарăлнă — хупăнмасть. N. Йăвăç йĕпенсен сарăлать. || Расстилаться, распуститься. Пазух. Хăрантсуски тутăр, шурă çӳçе, сарăлайса ӳкрĕ шыв çине. || Разливаться. Аттик. Юр ирĕлнипе çырмасене шыв тулса сарăлса каять. N. Ванданкă таçта çитех сарăлса кайрĕ. || Расходиться. Кан. Сĕт тăмламĕ сарăлса каймасăр, çĕр пек, тĕпне анса ларать. || Распускаться (о листьях, цветах). N. † Уй варĕнчи олмаççи, çӳлчи сарлать, уй толать, уй илемне вăл кӳрет. С. Дун. † Хурăн çулçи сарă çулçă, сарăлчĕ-ӳкрĕ шыв çине. Толст. Пăртак тăрсан, улма йывăççисем чечеке ларчĕç, анчах чечекĕсем пурте сарăлнă-сарăлманах тăкăнчĕç. N. Акнă япаласем пĕр-икĕ эрнерен ӳссе сарăла пуçларĕç. N. Пахчара çамрăк йывăçсем те аван сарăлса кайнă. || Светить полным светом (о солнце). Никит. Хĕвел тухса сарăлсан... ТХКА 72. Хĕвел тухса сарăлчĕ, ăшăта пуçларĕ. КАХ. Ир хĕвел тухса сарăлсан... Ала 21. Хĕвел тухса сарăлсассăн, хайхи улпут Иван патне карап курма пырать. || Расходиться (о воротных столбах). N. Хапха юписем сарăлса кайнă. || Разьезжаться (о ногах). Орау. Ура сарăлса каять. || Раздуваться, объедаться, наслаждаться. Н. Лебеж. † Çиччĕр, çиччĕр — сарăлччăр, хырăмĕсем çурăлччăр. N. Чĕресси-чĕресси çĕр-çырли, çисе сарăлса (поесть досыта) пулмарĕ. Орау. Чей ĕçсе сарăлтăм пĕтĕмпех (хорошо распарился). КС. Апат çисан, хырăм латах сарăлса карĕ. ТХКА 55. Эсĕр халĕ сивĕре ăшă пӳртре ăшăнса, сарăлса ларас, эпĕр, уялли çынсем, шăнса вилес-и вара? N. † Сарă-кайăк сарăлни олăх выти ( = ути) çоличчен. || Распластаться, расплющиться. Баран. 56. Казаксенĕн ырă учĕсем, сарăлса (распластавшись), çӳлелле çĕкленсе, çĕлен пĕк тăсăлса çырма урлă вĕлт тăваççĕ. Якейк. Пĕре анчах чышкăпа сăмсаран çапрăм, патнех сарăлса анчĕ (или: сарăлса та анчĕ. Распластавшись, упал без чувств). || Широко раскинуться; широко расположиться, занимая большое место. Ск. и пред. 38. Сарăлса ларать (раскидисто) пĕр ватă юман. Ib. 53. Пысăк сĕтĕл умĕнче тăрать Петĕр сарăлса. Баран. 91. Кетĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх сарăлса çӳрет. Пазух. Тарăн-тарăн çырмара та хурĕ ларать сарăлса. Собр. † Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ: хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ, çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. || Упариться (о каше), распариваться (о посуде). Юрк. Пăттисем хуран тĕпне ан лартăр, аван сарăлтăр, тесе, калекпе ялан пăтратах тăраççĕ. Трхбл. Йывăç савăт-сапа, вĕрилесен, сарăлать. || Быть в довольстве. Хурамал. Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, пурăнаяр пăртак сар улма пек сарăлса. О пьяницах. Ырă курса сарăлса пурăнатпăр (в довольстве). Аку 202. Пуян, юрăхсăр ĕçсем туса, сарăлса пурăннă. N. Сарăлса пурăнма юратаканни чĕрĕлех вилнĕ вăл. Юрк. Тăшмансене сарăлма ирĕк памăпăр. Баран. 18. Тинех вара ирĕк çĕрте пурăнăпăр сарăлса. N. Ĕмĕр иртнĕ пик туйнать, пĕр сарăлса пурăнмасăрах. || Развиваться физически. N. Ӳссе сарăлса çитнĕ. Доразвился физически. || Распространяться (о молве и пр.). Изамб. Т. Хыпар сарăлнă. Распространилась молва. М. Тув. † Манăн варли чиперри вулăстипе сарăлнă. Скотолеч. 17. Кăрчанкă сарăлса кайнă (по телу). || Переноситься, расплываться. Ерк. 14. Çавăн çулла туй пулать. Чĕкеçĕн шӳхăшĕ çакăнта сарăлать, вĕри юнлă чĕри çак сывлăшпа сывлать.

желтеть. Пахча çим. 7. Вăрлăх валли хăяра сарăлсан анчах татаççĕ. Ib. 14. Кирек мĕнле ӳсекен япала та çутăсăр, сывлăшсар сарăлса, çинчелсе каять.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

киңәергә

Çавăн пекех пăхăр: