Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
плевать, сплевывать, плеваться
алăсем çине суркала — поплевать на руки (готовясь к работе)
лач! сур — смачно сплюнуть
юнлă сур — харкать кровью
сурса кăлар — выплюнуть
Пĕр çын сурать — типсе пырать, халăх сурать кӳлĕ пулать. — посл. Один человек плюнет — высохнет, народ плюнет — образуется озеро.

2. перен.
плевать, наплевать, пренебречь
сурас ун çине! — плевать на это

3.
пропитывать, проходить насквозь (о влаге)
Выртан каскана шыв сурать. — посл. Лежачее бревно пропитывается влагой.

4. перен.
стрелять
извергать (напр. о вулкане)
кăвайт хĕм сурать — костер стреляет искрами

5.
ворожить, заклинать
чĕлхе сур — читать заклинания

6.
болеть, ныть
ломить, резать, мозжить
шăмă сыпписем сураççĕ — суставы ноют
шăл сурма пуçларĕ зубы — схватило
чĕре сурса ыратать — в сердце ноющая боль
Сăлтавсăр суран та сурмасть. — посл. Без причины и рана не ноет. (соотв. Нет дыма без огня).

◊
пĕр çăвартан сур — жить в согласии, быть единодушными (букв. плевать из одного рта)

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

плевать
ан сур — не плюй
çын çине ан сур — не плюй на человека

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

веять. Икково, Шибач., Пшкрт. См. сăвăр.

плевать. Б. 13. Халăх сурать — кӳлĕ тăвать, пĕччен сурать — типсех пырать. Орау. Сур ăна питĕнчен. Плюнь ему в рожу. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ сана çапла каларăм пулсан, мана эсĕ куçран сур. Юрк. Ни çăтса яраймаст, ни çăварĕнчен сурса кăлараймаст (не может выплюнуть). N. Ĕçлекенĕн алли çине турă сурман, теççĕ. (Стар. послов.). К.-Кушки. Суртăм, суртăм, ниепле те сурса тасатса кăлараймарăм. Плевал, плевал, и никак не мог проплеваться. N. Ултă кун юнлă сурса выртрăм. N. Кам çак сăмаха сире калать, куçне сурăр. N. Хĕвелçавăнăш çиять те, хуппине сурса пăрахать (выплевывает). Кан. Иртсе çӳрекенсем кăна курсан, пуçĕсене суллаççĕ те, лач! сурса пăрахса, лашисене пушăпа çапса, часрах чуптарса иртсе каяççĕ ку вырăнтан. Ядр. Сор та вĕр, наплюй. || Впитывать, пропитывать, проходить насквозь (о воде). Ст. Чек. Выртан каска шыв сурат (впитывает воду). Кр.-Чет. Ват каскана шыв сорать. (Поговорка. Так говорит старик во время выпивки среди молодежи, когда на его долю достается больше). Кудаши. Йӳçе шу сорнă (= шыв витнĕ). Ib. Çĕре шу сорнă, вода прошла насквозь, т. е. до сырого слоя. Ib. Тонтире витĕрех шу сорнă (= витĕрех кайнă). Ib. Çĕре шу ик-виç вершок сорнă. Трхбл. Йывăççа шыв сурнă. Ib. Шыв сурнă йывăç йывăр пулат, час типмес. Ядр. Шыв çĕре сорать (= витĕр каять, идет сквозь). || Выходить в виде пены из дерева (о воде, о соке). Янтик. Йывăç шыв сурать. (Говорят, когда во время колки сырых дров от удара топором выходит вода). Б. Аккоз. Хурăн шыв сурать. (Говорят, когда на месте надреза коры березы выходит сок и образуется на этом месте нечто похожее на пену). || Стрелять. Сред. Юм. Пăшал персен: пĕри сôрчĕ ĕнтĕ, тем вĕлерчĕ, теççĕ. || Ворожить, наговорить. ЧС. Алине пĕр курка шыв илсе сура пуçларĕ: хут çине пăхнă пек каласа сурса кайрĕ (старуха). Якейк. Атя-ха, инки Мария, куç чĕлхи сорма, тем полч, кĕçĕр иккĕн те çуримарăмăр. N. Алла кастартăм, тимĕр чĕлхи сур-ха часрах. N. Вăл часрах çавине пăрахать те, ватăрах çынне чĕнет аллине сурса яма. Чăвашсем 38. Е пĕсмĕлле, пĕр турă, ампрах (= ан пăрах). Амин. Пичĕкери сăрампа, хăнам-вĕрлемпе, çунатлă кайăкăмпа, хуранлă путтăмпа (= пăттăмпа) асăнатăп, суратăп. Амин. Т. VI, 29. Пĕчĕкери сăрапа, хăнам-вĕрлемпе, çунатлă кайăкăмпа, хуранлă пăттăмпа асăнатăп, суратăп. Амин. ЧС. Тата хăшĕ, аммăшĕ çимĕкре ваттисене хывнă каç: вăл ваттисене хывасси пирĕн килте малашне ан пултăр, вĕсем пичĕ çине сурам, тесе, çĕре лач! тутарса сурчĕ, тет. Ходар. Ăна (старухе, лечившей от куç ӳкни) анне пĕр пĕремĕк пачĕ те, вăл çав пĕремĕк çине ак çапла каласа сурма тапратрĕ (т. е. ворожить). Арçури. Вĕрет, çурать, пӳсмăрлать. В. Олг. Осал чĕлки сорни.

ломить, болеть. Альш. Куç сурать, ломит глаза и режет. N. Тӳсмелле мар. Пур çĕртен те сураççĕ (болят). Орау. Шăл сурнипе аптраса пыракансем пур-и? Çутт. 26. Урине пит пысăк çăпан тухса сурнипе аптранă. Сред. Юм. Пит ыратать тессине сôрат теççĕ. НТЧ. Çавна салтса ярсанах. Ваçан хĕрĕн сурасси чарăннă, тет. Н. Байгул. Ватă çынсен шăм-шак сурсан, çанталăк пăсăлать.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«плевать», «выплёвывать»; сурчăк «плевок»; МК сӳд «плевать»; уйг. Син. сӳр «плевать воздушным плевком при знахарском лечении больного»; в других тюрк. яз. «плевать» передается больше словом тӳкӳр.

Çавăн пекех пăхăр: