Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
глина

глиняный
сарă тăм — желтая глина
чĕкеç тăмĕ — вязкая синяя глина (букв. ласточкина глина)
тăм тăпра — глинистая почва
тăм ирĕлчĕкĕ — раствор глины
тăм шывĕ — раствор глины
тăм пӳрт — мазанка
тăм савăт-сапа — глиняная посуда, гончарные изделия
тăм чӳлмĕк — глиняный горшок
тăм çăр — месить глину
пӳрте тăм шăл — обмазать дом глиной
пӳрте тăмпа шăл — обмазать дом глиной
Тăмран туса хĕвелпе хытарнă. — погов. Вылепив из глины, высушили на солнце. (соотв. Ни рыба ни мясо).

◊
Тăм шăхличĕ тыттарса яр. — погов.  шутл. Всучить глиняную свистульку. (обмануть, обвести вокруг пальца)
тăм ал-ура — руки-крюки (букв. глиняные руки-ноги)
тăм кутиле — бестолочь, дурак (букв. глиняный сосуд)
тăм писмен — несообразительный, несмекалистый (букв. глиняный безмен)
тăм пăшал — остолоп, болван, балда (букв. глиняное ружье)

II.

1.
мороз
тăм илтер — обморозиться, отморозить что-л.
хăлхана тăм илтертĕм — я отморозил уши
пите тăм илнĕ — щеки прихватило морозом

2.
заморозки
калчана тăм тивнĕ — посевы повредило заморозками

3.
иней, изморозь
йăмра çине шап-шурă тăм ӳкнĕ — ветла белым-бела от инея

III. диал.

абсолютно, совсем, совершенно
тăм пĕлмест — 1) он абсолютно ничего не знает 2) он без сознания
ура там туймасть — ноги ничего не чувствуют

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(тŏм), совершенно, положительно ничего; совсем. Кучеева. Тăм пĕлмес. Аксарина. Тăмах пĕлмес. N. Тăм пĕлмест (ним пĕлми выртать), совершенно без сознания. Утăм. Телейне кӳрсен шĕвви те тавульнех пулас: йăлтах ӳсĕрĕлнĕ хăнасем, пĕри те юлман тăм урри. Сред. Юм. Паçăр сана калама тăм та астуман (= ваçех астуман). Ib. Калас марччĕ ôна, каламасан ытах тăм та ĕçлемес-ке-ха ô. Ib. Пĕр-иккĕ каланипе тăм та сикмес ô, тват-пилĕк хут каласан тин пĕр ĕçне тăвать. Уразмет. Тăм окçа çок вăхăтра полайчĕ ку. Ib. Тăм та пĕлмест. N. Тăм соккăр, совсем слепой. || Янтик. Пĕррех пĕтĕм те, тăмах турăм (положил на месте). Ib. Пĕрех сăмах каларĕ Ивана, тăмах турĕ.

(ты̆м, тŏм), глина. Сред. Юм. Тăм, серая глина. N. Çатан витене тăмпа çапнă (тăм сĕрнĕ). Вил-йăли. Алтма непременно сарă тăма çитиччен алтаççĕ. Юрк. Хĕрарăм: эй тăмран туса хĕвелпе хытарнă япала, тесе, вăрçат упăшкине. N. Тăм хулхасăр. Трхбл. † Аллăмах та тулли тăм шăрçа: мерчен-и ку? тесе ыйтаççĕ.

заморозок, изморозь, иней, мороз. Пазух. Йăмра тăрне тăм ӳкнĕ, хĕвелпеле тин типнĕ. N. Юр купаласа хурсан, тăмсем иртиччен хурлăхан юр айĕнче выртать. N. Тăм ӳкни, мороз, заморозок. Сред. Юм. Тăм ӳкнĕ (весенние и осенние заморозки). N. Кая юлса çурăлакан йывăç чечеккисене çуркуннехи каярах юлнă тăм тивсе пĕтерме пултараймасть. N. Чупса-чупса пынă чух, кĕмĕл çĕррĕм тухрĕ-ӳкрĕ, ăна уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. (Тăм ӳкни). || Влажное испарение. НИП. Çуркунне ту çанкисенче çĕр тăмĕ тухать (= çĕр пăвĕ, испарение).

назв. божества. Т. VI, 6. Тăм-амăшĕ, тăм хаярĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

балчык

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «иней», «изморозь», «заморозки»; «мороз»; МК, Зол. бл. тумлыг «холод», «мороз»; тефс XII—XIII вв. тумлуг, тумлыг «прохладный»; азерб., тур. дон, туркм. доңаклык (у Алиева доң), тат. О туң «мороз»; кирг., казах., уйг., ойр., якут. тоң, тат. О туң, узб. тунг «мерзлый»; тат., башк». туңдыр «зябнуть», «мерзнуть», «замерзать».

«глина»; др. тюрк. (енис.) тоң, алт. В, тув., хак,. той «глина»; башк. туйын, кирг., казах., карач. кум «песок»; ср. араб. «грязь», «тина», «ил»; «глина»; «земля».

— усилительная частица в значении «совершенно», «совсем», «нисколько» (не помню); тăм суккăр «совершенно слепой»; тат. дӧм сукыр, башк. тома hукыр «совершенно слепой»; казах. тым, дым «совсем», «чересчур»; дым жок «ничего нет», тым аз «совсем мало (есть)»; к. калп. дым, тув. тын «совсем», «совершенно». Слово это могло возникнуть на собственной тюркской почве, но могло оно получиться и в результате сокращения араб. «совсем», «совершенно», «полностью», хотя это арабское слово в азерб. и тур. языках бытует без сокращения в форме тамамиле.

Çавăн пекех пăхăр: