Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
сдвигать, страгивать (с места), сталкивать
юпана тапрат — расшатать столб
ку шкапа вырăнтан та тапратаймарăм — я не сумел этот шкаф даже с места сдвинуть

2.
включать, заводить, пускать в ход
трактăра тапрат — 1) тронуть трактор с места 2) включить двигатель трактора

3.
шевелить, двигать
алла тапратаймастăп — не могу даже пошевелить рукой

4.
притрагиваться, дотрагиваться, касаться
Выртан çĕлен хӳрине ан тапрат. — посл. Не дотрагивайся до хвоста лежащей спокойно змеи.

5.
надрывать
надсаживать прост.
пилĕке тапрат — надорвать поясницу

6. перен.
затрагивать, упоминать, касаться кого-чего-л.
экономика ыйтăвĕсене тапрат — затронуть вопросы экономики

7.
начинать, затевать, завязывать
харкашу тапрат — затеять ссору
ачасем выляма тапратрĕç — дети начали играть
тапратса калаç — начать разговор первым
тапратса пар — положить начало, сделать почин
тапратса яр —
1) запустить, завести (напр. мотор)
2) начать, положить начало (напр. разговору)

II.

наливаться (о вымени)
выменеть обл. (о стельной корове, суягной овце)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(-рат), сдвинуть, стронуть с места, шевелить. N. Вырăнтан та тапратмалла мар. С места не сдвинешь. Г. А. Отрыв. Шалт тăрмашаççĕ —тапратса яраймаççĕ урапана. N. Улпут ывăлĕсем тем чухлĕ хăтлансассăн та, чула вырăнĕнчен тапратаймарĕç (не стронули), тет. Чотай. † Кçал та пира çын çини ик пар лаша тапратас çок. || В перен. см. Бр. и. водку 5. Орау. Ăна вырăнтан алхапăлтах тапратаймăн. Его ничем не развеселишь. || Начать. ГТТ. Эпĕ тапратса анчах паратăп (кладу начало), çырмалли маяк, çул анчах кăтартса паратăп. В. С. Разум. КЧП. Тапратнă ĕçе туса пĕтер. N. Ахаль калаçса ларнă хушăра чуна çăласси çинчен те тапратса калаçатăп (завожу разговор). Кан. Ĕçкĕ тапратса ярса, пĕр чарăнмасăр талăкĕпех ĕçнĕ. Регули 566. Ыран ĕçлеме тапратăпăр (поçлăпăр). ЧС. Сак çине ларса калаçма тапраттăрĕç. N. (Ачасем) пĕр-пĕринпеле шывпа сирпĕтмелле выляма тапратрĕç. || Упоминать, вспоминать (в разговоре). N. Сана тапратсан, питĕ макăрать. N. Кам мана тапратса сăмахлат, çавсене пурне те салам калăр. Юрк. Кĕсĕм килне таврăнсан, укçа пирки калаçнине пĕрте тапратса калаçмаççĕ те (не заводили речи)… || Беспокоить. Вир-ял. † Пирĕн пек çамрăк ачасене çын тапратман кун иртмес. (Можно понять и в предыд. знач.). N. Чĕрене тапратакан сăмах, „убийственные речи“. || Побудить кого к чему (научить). В. Олг. Коракыш. Патша арăмĕ чĕлхеç пулнă, Ивана арăмĕ çинчен мантарнă та, хăйпе пĕрле венчете кайма тапратнă. || Тревожить, повредить (напр. поясницу, кору дерева). || Возбуждать. ГТТ. Шухăша тапратать. Поднимает вереницу мыслей. Возбуждает (чипер арăмпа калаçсан). N. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрни, лапка-лапка юр çăвни, çынсен чунне тапратать, хĕлле çине пăхтарать. || Встревожить, всполошить. Paas. Шик шăхăртăм, йăттăне тапратрăм. ГТТ. Чĕрене тапратать. Хватает за сердце (песня). Вредит сердцу (вызывает ненормальные явления в сердце). || Вымнеть. Ст. Чек. Ĕне тапратат (за З недели до отела). Признаки: вымя увеличивается, перестает доить, çинтĕр ярат). N. Ĕнисем вĕсен тапратаççĕ те, пăруласа параççĕ. N. Тапратат (или: таппăратат, о корове). Юрк. Ырхан ĕне аван тапратса тултарса, аван пăру туса парса, аван та нумай сĕт парас-и (может ли дать)? КС. Ĕнисем (упомянутые коровы), самай тапратнă чух мăнтăрскерсемех, сасартăк тăрайми пулчĕç. Альш. Ĕне тапратса тултарнă (завымнела, скоро отелится). Ib. Вăл тапратса тултарнă, час пăрулĕ. N. Тата пĕр путек пулнă. Тăватă сурăх тапратса тултарнă. N. Ĕне час пăруламалла-и? тапратат-и вăл? N. Сорăхсам пранламан, тапратаççĕ. См. тăпăрăслă. N. Ĕне пăрулас патнех çитет, тапратнă сĕт полать. || В шутку о женщ. Сред. Юм. Тапратса толтарнă ĕнтĕ, халех пăрулать (матка, т. е. жена).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

кузгатырга

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «сдвигать с места», «шевелить», «раскачивать»; 2. «приниматься за что-л».; 3. «выменеть»; ĕне тапратса тултарнă «корова завыменела, скоро отелится»; Замахш. тебре, тефс. XII-XIII вв., Рабг. тӓбрӓт, уйг. тәврәт, узб. тебрат, азерб. дәбәрт, тәрпәт, тат. тибрәт, тур. тепрет «двигать», «шевелить», «расшатывать», «колебать», «качать», «трогать с места», «сдвинуть с места».

Çавăн пекех пăхăр: