Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
шкура, мех
кожа

меховой
кожаный
мамăк тир — 1) пушнина 2) пушной
мамăк тир таварĕ — пушной товар
мамăк тирлĕ тискер кайăк — пушной зверь
пăши тирĕ — лосйна
сăсар тирĕ — куний мех, куница
сурăх тирĕ — овчина
сысна тирĕ — свиная кожа
пакша тир çуха — беличий воротник
туман тир — сырая, невыделанная кожа, шкура
тунă тир — выделанная кожа, шкура; выделанный мех
хăнтăр тирĕ — бобровая шкура, бобер
тир атă — унты
тир витĕмĕ — кожный покров
тир кĕви — зоол. кожеед
тир (тирне) сӳ — 1) снимать шкуру (с животного) 2) перен. спускать, сдирать шкуру
тир тăвакан — 1) кожевник, дубильщик 2) скорняк
тир ту — 1) выделывать, дубить кожу 2) скорняжить
тир тумалли хуйăр — дубильная кора
тир тутар — отдавать кожу на дубление, на выделку
тир хыр — спец. мездрить, очищать от мездры

2.
кожица, кожура
пленка
панулми тирĕ — кожица яблока

◊
тирĕпе шăмми çеç юлнă — остались кожа да кости

II.
тир [фран. tir]
пăшал пемелли — тир стрелковый тир

III. глаг.

1.
вдевать, продевать
йĕп çăртине çип тир — вдеть нитку в игольное ушко

2.
низать, нанизывать
накалывать
çип çине шăрçа тир — низать бусы на нитку
вăлта çине ăман тир — насаживать червяка на крючок

3.
вонзать, втыкать, протыкать, колоть, прокалывать
штыкпа тир — проткнуть штыком
йĕппе тирсе сиплени — мед. лечение иглоукалыванием

4.
прикалывать, накалывать
нацеплять разг.
брошка тир — приколоть брошку

5.
поддевать
сенĕкпе тирсе çĕкле — поднять, поддев вилами
аш татăкне вилкăпа тир — поддеть вилкой кусок мяса

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(_ти_р, т’и_р), вдевать, вздевать, Сред. Юм. Çак çипе йĕп куçне тирсе пар-ха. Вздень-ка мне эту нитку в иголку. N. Йĕппе çип тир. N. Хулă вĕçне паранкă тирнĕ те, тепĕр вĕçĕнчен тытса суллакаласа çӳрет? N. Кĕсем вăкăрин пуçне касаççĕ, тет те, шалçа çине тирсе шыва лартаççĕ, тет. || Нанизывать. Ст. Чек. Алă çыххи — шăрçа тирсе тунă браслет (хĕрсен); особенно качча каякан хĕрсем туй тунă вăхăтра çыхса çӳреççĕ. ЧП. Çиппе тирнĕ укçа. Ib. Аллăм тулли ал çыххи татăлат-ĕçке — тиретĕп. Ib. Çип çине тиртĕм (мерчен). Юрк. Çав тăхлан татăкне пĕр шăтăкĕнчен çиппе тирсе хай йĕрĕх пĕрми çине çакса хураççĕ. Кореньк. Халччен (= халиччен) куçлăх корманскер, куçлăхсене ик-виçшер çамки çине лартать, тет, хӳри вĕçне тирет, тет (обезьяна). Тайба-Т. † Вуниккĕн явнă ухăçăм (чит. укаçăм), çиппе тирнĕ нухратçăм. Кĕвĕсем. Шур пурçăнтан тилкепе яваççĕ, вĕçĕсене ука тиреççĕ. Ал. цв. Ахах шăрçинчен тирнĕ мăй-çыххи, || Воткнуть (у др. чик). В. Олг. Йопа (кол) тирсе. Панклеи. Улĕпе кинĕ хăнара чохне карчăк çав шăнăсане (кости) улĕсем выртас тӳшек çине йăлтах йĕрки-йĕркипе тирсе толтарнă (натыкала). || Колоть (делать укол). Шибач. Тал-пиçен тирет, йĕплĕ. Ib. Çĕçĕпе тирет. Колет (pundit) ножом. Тораево. Упине ыталаса тытсассăн, ăна мучĕшĕ уринчен тытнă та, ачине калать, тет: тир, ачам, тир, тесе калать, тет. Изамб. Т. Йĕппе пӳрнене тирсен, юн тухат. || Проткнуть (сăнăпа, копьем). Б. Олг. || О колотьи (болезнь). Б. Олг. Ой, айкă тирет! Ib. Ой, тӳртрен тирет (колотье в спине). Ib. Ой, хăлха тирекен полчĕ, аплах йошт-йошт тирсерчĕ (тирсе ячĕ). Ачач 5. Çамрăк арăма сасартăк пилĕкĕнчен темĕскер хыттăн тире-тире кайнă пек пулать. Хăй те вара сасартăках хăраса ӳкет. В. Олг. Тирекен ерет. Делается колотье. || Ковырять (лапти). Собр. Курпун сысна йĕр йĕрлет. (Çăпата тирни). Кан. Ун хуппипе çăпата хуçаççĕ, йăвăççине чĕлсе тиреççĕ. || Поддеть. Юрк. Çав аллинчи сенĕкĕпе çĕнĕ-çынни пуçĕнчи пĕркенчĕкне тирсе илсе... Поддев этою вилкою, которую он держит в руках покрывало, которым покрыта голова молодицы... || В перен. смысле. Утăм 22. Куç тирет ешĕл çулçа. || Futuere, subigere. Якейк., Янтик.

шкура; кожа, овчина, мех. N: † Тăхăр тиртен кĕрĕк эпĕ çĕлетрĕм, тăхăрвунă пĕрме пĕртертĕм. Юрк. † Кашкăр тирĕ тăлăпĕ, волчий тулуп. Пиçенер † Кашкăр тирĕ тăлăпăм пор, мана кашкăр çияс çок. N. † Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тирĕ (вар. тир) тăлăпĕ тăхăнса (вар. витĕнсе). N. † Кашкăр тирĕ тăлăпĕ купса çинче ĕнтĕ. Сятра: кашкы̆р (оβа) т̚ир’э̆ тŏлŏβŏ . Ib. Хамăн кашкăр тирĕ тăлăпня (-н’а) сотрăм эпĕ. Орау. Этемĕн çичĕ хут тир, тет (в букв. смысле). Говорят, что у человека кожа в семь слоев. Альш. Эреххине, пылне, чейне, сахăрне, тирне, сукнине, кĕмĕлне — пĕтĕмпе хисеплет. N. Тирĕсем (у меня) сĕвĕнсе ӳкрĕç (письмо). М. Васильев № 3, 52. Тепле тирне сĕвеймес. Орау. Çынна тирне сĕвесшĕнех çӳрет. Он готов с человека шкуру содрать (гов. о мироеде). Сред. Юм. Тирна (= тирне) сĕвĕп! Кожу с тебя сдеру! (Ругань). Ib. Тир тутар, дубить кожу (отдавать в дубку?). N. Тунă тир, выделанная овчина. N. Тирсем тохман-ха, сарах тутарас поль, тет. Шурăм-п. Тир Йăванĕ (кожевник Иван) Турая кайнă. Сборн. по мед. Кăрчанкă вăл тир çинчи ерекен чир.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

сущ.муж.
тир (пăшал пемелли вырăн, çурт)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

тир (тĕл пеме вĕренмелли вырăн).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

м. тир; стрелковый тир тĕл перекенсен тирĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

тире

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«шкура», «кожа»; др. тюрк. тӓри, Замахш., узб., кирг., казах., ног. тери, уйг. терә, азерб. дәри, тур., гаг., туркм. дери, ойр. тере, башк., тат. тире «шкура», «кожа».

«вдевать (нитку в иголку)»; 2. «низать», «нанизывать»; тирĕм «низка»; МК, кирг., казах., кумык., уйг., узб. тиз, АФТ тӳз, ойр., якут. тис, тат., башк. тез, азерб., туркм. дӳз, тур., тат., к. калп. диз, тув. дис, хак. чис «продевать», «нанизывать»; МК бир низим йинжӳ «низка жемчуга»; уйг. тизик, тизғу «нанизанная связка», «ожерелье»; тур. дизи «нить жемчуга».

Çавăн пекех пăхăр: