Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
тянуться, быть вытянутым
туратсем çӳлелле туртăнаççĕ — ветки тянутся вверх

2.
натягиваться, напрягаться
сенкерлесем хытă туртăнчĕç — мышцы напряглись

3.
потянуться, сделать движение к кому-чему-л.
алли пирус патне туртăнчĕ — рука его потянулась к папиросе

4.
дергаться, подергиваться
çӳçенсĕ туртăнса ил — вздрогнуть от озноба
пичĕ туртăнса илчĕ — у него лицо передернулось

5. перен.
тянуться, тяготеть,
иметь влечение, испытывать склонность к кому-чему-л.
мусăк енне туртăн — увлекаться музыкой

6.
перен.
похудеть, осунуться
вăл сăнран чылай туртăннă — он заметно похудел

7. разг.
упрямиться
заставлять (себя) упрашивать
ломаться
пĕр туртăнмасăр килĕш — согласиться не ломаясь
туртăнса ан тăр ĕнтĕ! — ну не упрямься же!

8.
куриться
нӳрĕ табак начар туртăнать — сырой табак плохо курится

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

, тортăн, (турды̆м, торды̆н), тянуться, тяготеть, стремиться. N. Малалла туртăна пуçларĕ. Никит. † Тĕклĕ ураллă тăмани, туртăнать-туртăнать — чăхсем патне çитеймест. Курм. Тортăнса хопарчĕ, потянулся руками (напр., гимнаст). Слеп. Туртăнса сӳлет (тяжело). Лап-к. Вăл, тортăнсан-тортăнсан, вĕçсе тухса кайрĕ. Полтава 116. Вăрçа пăхать савăнса, чунтан вăрçа туртăнса (стремится). Ир. Сывл. 9. Пурте туртăнаççĕ кĕввĕме. N. Шăни туртăнчĕ-туртăнчĕ, ниепле те ĕçĕрнсе каяймарĕ. Муха трепыхалась, но не могла отстать от бумаги. Изамб. Т. Пирĕн йытă вите еннелле туртăнса вĕрет. Тайба Б. † Кăвак лаша тăрат карăнса, тилкеписем тăрат туртăнса, йĕслĕ йĕвенсем те пуçĕнче, вуник урлă кутлăх çийĕнче. N. Чунăм пĕтĕмпе хавасланса кайрĕ. N. Ун чухне çавăнпа та шкул енне туртăнакан сахал пулнă. Кан. Пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех çутталла туртăнаççĕ. Изамб. Т. Ун чухне пуяннисем юрлăсене ыраш кивçен пама туртăнман. || Упираться, упрямиться, ломаться. КС. Туртăнса тăрать (не решается). N. Ăна пулăшасран туртăнса ан тăр. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. СТИК. Аслă акăшне калама параççĕ (дудку), тет, илмест, тет, туртăнат, тет. N. Чĕлхĕне вĕренмесĕр туртăнса тăрас(си) çук. Чем люди живы. Михала туртăнса-туса тăман, улпут таварне илсе сĕтел çине сарса хунă та, хутласа каса пуçланă. Кайсар. Вăл калаçĕччĕ те, ваттинчен туртăнат. || Отступать. N. Эпĕ: атте мар пулĕ ку, çынсем ашшĕсем пекте тумланман, тесе шухăшласа каялла туртăнма пуçларăм. || Худеть. СТИК. Çын ĕçпе мар, хуйхăпа пит хытă туртăнат. КС. Лаша туртăнчĕ (похудела несколько от сильной работы). Ст. Чек. Туртăннă = начарланнă, похудел. Сред. Юм. Лаша тортăнчĕ, сăхăнчĕ (похудел). Якейк. † Туйăран туйя çӳресе тор лаши та тортăнчĕ, çӳрен лаши та çухелчĕ. Чума. Пичĕ-куçĕ туртăнса шап-шурă пулса, тем тĕрлĕ йывăр хуйăха ӳкнĕ çыннăн пек пулать. О сохр. здор. Акă лаша та, инçе çултан килсен, туртăнать (худеет). Яргуньк. Ати пачĕ кăвак лаша, савса паман япали кӳлнĕ-кӳлмен туртăнчĕ. || Падать (о волосах). Байгул. Çӳç туртăнсан, çын çиет, тет. (Поговорка). || Заволакиваться. Чув. пр. о пог. 168. Туртăнать (тонкие белые полосы, будто натянутые поперек небесного свода). || Куриться. Орау. Чĕлĕмĕ туртăнмасть, питĕрĕнсе ларнă (не курится).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «тянуться», «подтягиваться»; 2. «тяготеть», «стремиться»; 3. «стесняться»; 4. «упрямиться»; туртăчăк «застенчивый»; тат., башк. тартыл «тяготеть», «тянуться»; уйг. тартин «стесняться»; тартинчак «застенчивый»; азерб. дартын, туркм. дартыл, уйг. тартил, узб. тортил «тянуться»; казах., кумык., хак. тартыл «тяготеть к кому-чему-н».; «тянуться», «простираться»; кумык. тартын «стесняться», «чуждаться»; чув. туртăм, уйг. тартиш, тат., башк. тартым «притяжение». От турт (см.).

Çавăн пекех пăхăр: