Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
открывать, раскрывать
распахивать
алăк уç — отворить дверь
рояль ус — раскрыть рояль
хапха уç — раскрыть ворота
уçса кĕрт — впустить
çăвар уç — 1) открыть рот 2) перен. заговорить
куç уç — 1) открыть глаза 2) перен. проснуться
янках уç — открыть настежь  
яри уç — открыть настежь

2.
отпирать, отворять
пӳлĕм уç — отпереть комнату
çăра уç — отпереть замок

3.
раскрывать, разворачивать
распечатывать, вскрывать
кĕнеке уç — раскрыть книгу
çыру уç — распечатать письмо
кĕленче уç — откупорить бутылку

4.
открывать, основывать, учреждать, создавать
столовăй уç —
1) открыть столовую (с началом рабочего времени)
2) открыть столовую (новую)

5.
открывать
пускать
газ уç — открыть газ
кран уç — открыть кран

6.
открывать, начинать
каçалăк уç — пройти первую полосу, начать жатву
навигаци уç — открыть навигацию
съезд уç — открыть съезд

7.
открывать, делать открытие
çĕнĕ саккун уç — открыть новый закон

8.
расчищать
канав уç — расчистить канаву
шыв уç — 1) открыть, пустить воду 2) расчистить путь воде (весной, после ливня)

9.
пахать (новь), поднимать
çерем уç — поднимать целину

10.
причесывать, расчесывать
çӳç уç — расчесать волосы
Кăтра çӳçлĕ çынна йĕс турасăр уçас çук — посл. Кудрявого без медного гребешка не расчешешь. (к упрямому должен быть особый подход)

11. перен.
выявлять, обнаруживать, раскрывать
разоблачать
кам тунине вăлах уçрĕ — он нашел, кто это сделал

12. перен.
решать, разрешать
ыйтăва уçса пар — разрешить вопрос

13. перен.
разъяснять, объяснять
раскрывать
ĕçе уçса пар — ввести в курс дела
герой сăнарне уçса кăтарт — раскрыть образ героя

14.
освежать, придавать бодрости, бодрить
мухмăр уç — 1) опохмелиться разг. 2) протрезветь
ыйхă уç — снимать сон
сивĕ шыв уçса ярать — холодная вода освежает

◊
Америка уç — открывать Америку
вăрман уç — делать вырубку в лесу
кăмăла уç — доставить радость
куçне уç — открыть кому-л. глаза на кого-что-л.
çул уç — открыть дорогу кому-чему-л.
чуна уçса кăтарт — открыть душу кому-л.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). IЬ. Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. № 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.

(у — долгое), междометие, употребляемое при патравливании собаки издали. Шорк. Завражн. Уç, олайккă, уç!

то же, что уçă, ывăç, горсть. Уç-лаппи кисть руки. Ямаш. Каяç-паяç тет, тата уçлаппипа тинĕсе картласа тăракан паттăра тĕл пулчĕç, тет.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ачарга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[uŝj]
malfermi (malfermu), malkovri (malkovru)
алăк уç — malfermi pordon
куç уç — malfermi okulojn
кĕнеке уç — malfermi libron
кĕленче уç — malfermi botelon
ан уç — ne malfermu
уçсан хупма ан ман — post malfermi ne forgesu fermi, se vi malfermos poste fermu
уçă — ŝlosilo
malfermita, malfermite
лавкка уçă — la vendejo estas malfermita
уçă сывлăш — freŝa aero
уçă кăмăллă — bonanima
уçă сасăсем — vokaloj
уçăл — malfermiĝi
алăк уçăлчĕ — la prodo malfermiĝis
сунчăк уçăлмасть — la ombrelo ne malfermiĝas
уçăлса çӳре — promeni
уçăлтар — promenigi
уçăм — malfemiteco
уçăмлă —sincera, klara
уçăмлă чĕлхепе çыр — skribi per klara lingvaĵo
уçăмлă чăнлавсем — nekotesteblaj faktoj
уçăмлăн (= уççăн)— malferme, sincere
уçăмлăх — malfemiteco, sincereco
уçăмсăр — kaŝe, malklare
уçкăч — ŝlosilo, malfermilo
уçлăх — malfermita spaco, loko
тĕнче уçлăхĕ — kosmo, kosma spaco

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«открывать», «отворять», «отпирать», «раскрывать»; др. тюрк., уйг., кирг., ойр., азерб., тур., туркм., тат. ач, узб. очашас «открывать», «отворять», «отпирать».

Çавăн пекех пăхăр: