Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
ключ
кĕлет уççи — ключ от амбара
шĕрĕп уççи — гаечный ключ
хваттер уççи — ключ от квартиры

2.
замок
йывăç уçă — деревянный замок, запор

II.

1.
открытый, раскрытый, распахнутый

открыто
уçă алăк — открытая дверь
кантăк яриех уçă — окно открыто настежь
алăка кам уçă хăварнă? — кто оставил дверь открытой?

2.
отпертый, незапертый
çăра уçă — замок отперт

3.
открытый, свободный
çул уçă — дорога свободна

4.
просторный, широкий

просторно, широко
уçă пӳлĕм — 1) открытая, незапертая комната 2) просторная комната

5.
открытый, незащищенный
уçă вырăн — открытая местность
уçă хир — открытая степь
уçă тăпрара ӳстерекен культурăсем — культуры, выращиваемые в открытом грунте

6.
свободный (о времени)
уçă вăхăтра — в свободное (от работы) время

7.
ясный, отчетливый, четкий

ясно, отчетливо, четко
куçлăх мана уçă кăтартать — в очках вижу хорошо

8. перен.
ясный, понятный

ясно, понятно
кăнтăр çутинчен те уçă — яснее ясного, ясно как белый день

9. перен.
открытый, доступный для всех
уçă лару — открытое заседание

10. перен.
открытый, явный, не скрываемый

открыто, явно
уçă сасăлав — открытое голосование

11.
свежий, прохладный
чистый

свежо, прохладно
уçă сывлăш — свежий воздух
паян тулта кăшт уçăрах — на дворе сегодня немного свежо

12.
звонкий

звонко
уçă юрă — звонкая песня
унăн сасси уçă — у него звонкий голос
уçă юрла — звонко петь

13.
приветливый, радушный

приветливо, радушно
уçă кăмăллă — добродушный
уçă çын — приветливый человек

14.
острый, не пресный
уçă апат — не пресная пища

15.
легко, быстро
споро прост.
ĕç уçă пырать — дело спорится

◊
çил уççи — обдуваемое ветрами мосто
тӳпе уççи — просвет в тучах
пĕлĕт уççи — просвет в тучах
чĕре уççи — радость для сердца, услада сердца
уçă сасăсем — лингв. гласные звуки
уçă сыпăк — открытый слог
уçă çыру — открытое письмо (публикуемое в печати)
вăл уçах мар — он нездоров, ему нездоровится

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.

(уз'ы), кисть руки. В. Олг., Пшкрт., Сохрон-й. См. ывăç, ывçă, уç. Ярьуньк. Палламан, çакна илтсен, пĕр мăн çĕклем турпас илчĕ, тет те, çул тăрăх пăрахса карĕ, тет; леш яш ача пĕр уçă пăрахса кайнă, тет.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ачкыч (ключ)

ачык (открытый)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«открытый», «раскрытый» «отпертый»; 2. «ясный», «свежий», «прохладный»; 3. «откровенный»; КБ, МК ачук, уйг. очук, узб. очшс, кирг., тур., туркм., ойр., тат. ачик, казах., ног. ашик, башк. асык «открытый», «ясный», «откровенный»; в чув. конечное к отпало. От уç (см.).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

витмесĕр. Июлĕн 9-ш кунĕнче таса ӳт пырса çитнĕ; ăна хирĕç патша хăй, улпутсем, архиерейсем, пĕтĕм халăх тухса илнĕ те Успенский собора хунă, унта вăл 10 кунччен уççăн (тупăк хуппине витмесĕр) выртнă <…> [Избранные (январь) 1904:24].

Çавăн пекех пăхăр: