Шырав: улпут

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1. ист.
барин, помещик уст.

барский, помещичий
çĕр улпучĕ — помещик
улпут майри — барыня
улпут картишĕ — барский двор
улпут çĕрĕ — помещичья земля
улпут çынни — дворбвый, слуга
улпут таврашĕ — баре

2. бран.
барин, белоручка

◊
вăрман улпучĕ — уст. лесничий
улпут хăви — диал. акация

II.
улпут — средневековый феодал в Поволжье у булгар (чувашей)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(улбут, олбут, олбош, Пшкрт олβут), помещнк, барин. Сред. Юм. Õлпôт — помещики и заведующие больших заведений. Сред. Юм. Õлпôт пик пурнать. Живет роскошно, по-барски. Альш. Хăнасене пăтă умĕн: апат умĕн начар улпут та пĕр курка ĕçет, тет, текелесе, хайласа, эрех ĕçтереççĕ. Регули 919. Олпутăнне исе кил. Б. Араб. Б. Пилĕк тутар улпучĕ, пятеро татарских господ. Микуш. † Аслă çулпа килет аслă улпут. Ст. Айб. † Пирĕн пек çамрăк та, ай, ачасем — шур хутпала улпут та, ай, хур тунă. (Солд. песня). Альш. Ĕлĕк улпут çыинисем пулнă вĕсем. Кайран, улпутран тухсан, вĕсене темĕншĕн çĕр питĕ сахал панă. Янтик. Улпут та мар, пике те мар, тайăлмасăр кĕрес çук. (Авăна кĕни). Якейк. Хун улпуту килет поль; улпутсам çитеç полмала-ха (ача тума вăхăт çитнине калаççĕ). Пшкрт. Когда родится ребенок, то посторонние спрашивают: _сє_рэ̆_н олβут _ки_зä-и-_мэ̆_н? Отвечают: олβут пор. Чураль-к. Улпут йыттин 4 хăлха. (Хĕр-арăм йĕм кантри). || Улпут — действующее лицо во время обряда «чӳклеме». || Прозвище. Улпут унтри. Чиганар.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

уст. «барин», «помещик», «дворянин»; др. тюрк., МК алпағу, алпағут «титул», «чин», «герой»; Ибн-Муханна алпағу «владетель»; тат. алпавыт, башк. алпауыт уст. «помещик»; ср. монг. албагут «знать». Вероятно, представляет форму множ. ч. слова улăп (см.). Проф. Ашмарин этимологизирует это слово следующим образом: алпагут < алп + агут (от ак fluere), т. е. semen (proles) gigantum vel geroum (О морфолог, категориях подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). Вероятно, -гут здесь является монгольским афф. множ. ч., и не имеет отношения к тюркскому глаголу ак «течь».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

тăрăн, мăрса, хан; хуçа. Чăваш хушшинче ун чухне виç тĕслĕ çын пулнă: хырăç (куланай) тӳллекен, хырăçран çăлăнни (торхан) тата улпут (тăрăн, мăрса, хан) [Комиссаров 1918:19–20]; Чура йĕре-йĕре хăйĕн улпучĕ (хуçи) умне чăркуçланса ларнă [Избранные 1905:70].

Çавăн пекех пăхăр:

уловка уложени уложить уломать « улпут » улпут-хуçа улпутлăх улпутла улпутлан улт