Шырав: урхамах

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1. нар.-поэт.
аргамак
урхамах пек ут — конь, подобный аргамаку
çил çунатлă урхамах — поэт. ветрокрылый аргамак
Усал урхамахпа, ырă ырханпа. — посл. Беда на аргамаке, счастье на кляче.

2.
дикая, неприрученная лошадь

3. в чувашской религии
фигурка лошади из теста (приносилась духам)

◊
поэзи урхамахĕ — пегас

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

орхамах, отличная лошадь. СПВВ. КЕ. Урхамах питĕ лайăх лаша. СПВВ. ТМ. Урхамах — пит хитре, вăйлă, пысăк лашана урхамах теççĕ. Начар тихасене çитернĕ чух: ку пĕр, тĕнчере çук урхамах пулĕ-ха, теççĕ. IЬ. Урхамах. Пит лайăх лашана урхамах теççĕ. СПВВ. ЕС. Урхамах — пит лайăх, пысăк станлă лаша; тата кулса начар лашана та калаççĕ. Ст. Чек. Урхамах-лайăх пысăк лаша. Чертак. Э (носовое э̆), орхамах! выльăх çине çиленсен, калаççĕ (лошади). N. Урхамах — ырă ут. Сред. Юм. Ах тôр, он лаши ыр ôрхамах пик чупать. Ч. С. Хăй урхамах пек илемлĕ çӳретчĕ (лошадь). Ч. П. Икĕ тур урхамах. IЬ. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă каçнă чух, тĕл пултăмăр урхамах: ури çĕре тивмест, пуçĕ пĕлте тивмест. (Такмак). Такмак. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чуж, куртăмăр эпир çил-çунатлă урхамах: унăн пуçĕ пĕлĕте тимест, ури çĕре тимест, утни-юртни сисĕнмест: шыв пек юхат, çиль пек вĕçет. Сред. Юм. Ман туй килет шавласа ыр орхамах хĕрипе (чит. йĕррипе), ман туй килет шевлесе атте-анне ячĕпе. Байгул. Юмах юпа тăрăнче, хам урхăмах тăрăнче. (Написано по окончании сказки). N. Вăл тăвар юпана урхамах килсе çулать, тет. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша, ĕçсе çисен, урхамах çине утланать, тет те, тухса каять, тет. Панклеи. Тилĕ утланчĕ орхамах çине. — Тилĕ тос, ку лашана стан топпăрнах эс? тет (медведь). Альш. † Улпутсем урхамах кӳлеççĕ, ямшăкĕсем пăхса тăраççĕ. N. Урхамахесм урпа çийеççĕ, шăлĕсем шана (вар. шанасса) пĕлмеççĕ. Шел. 13. Урхамахсем хĕлĕпех утă-сĕлĕ çиеччĕç. || Паас. Урхамах — неприрученная горячая лошадь. См. Магн. 253. || Питушк. Урхамах — лотра лаша. || Юрк. Урхамах (особое животное). || Фигурки животных, сделаниые из теста и приносимые в жертву духам. Шибач. Орхамах — колач çăнăхĕнчен тăваççĕ, киреметсене мĕн тумашкăн. || IIряничный конек, бросаемый бедными в киреметь взамен лошади. Начерт. 126. См. Хорачка, 36 стр. || Орхамах — «безобразный». Шашкар. || «Болезнь лошади» (!). Çармăс (Буин. у.). Урхамах пулнă.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«аргамак», «порода быстрых и лёгких верховых лошадей»; чаг. (Бада’и’ ал-лугат) аргумак, уйг. а(р)ғимак, узб. аргумок, кирг., алт. В аргымак, азерб., туркм., тат. аргамак. Может быть, от apғa (кирг.) «сила», «ловкость», «изворотливость», «способ выйти из положения»?

Çавăн пекех пăхăр:

уртмах уртмахçă уругвайцы урхалăх « урхамах » Урхан Урхантей Урхи урчание урчать