Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

сено

сенной
каю ути — сено из отавы
улăх (çаран) ути — луговое сено
утă капанĕ (ури) — стог, омет сена
утă вăхăчĕ (çийĕ) — время сенокоса
утă карти — валок сена (собранного)
утă çулни —сенокос
утă çулакан — косарь, косец
утă тавăр — ворошить сено
Çулман курăк утă мар. — погов. Нескошенная трава — не сено.

◊
кăшкар ути — щавель
эрĕм ути — полынь
утă çӳппи — 1) сенная труха 2) биол. сенная палочка
утă уйăхĕ — июль (букв. месяц сенокоса)

II.

1.
ход, шаг
хăвăрт утă — быстрый ход, шаг
утăпа кай — ехать на лошади шагом
хуш уттуна! — прибавь шагу!

2.
походка, поступь
хĕр утти — девичья походка
çирĕп утăпа ут — идти твердой поступью

III.

1.
остров
Атăл утти — остров на Волге

2.
роща, рощица (среди поля)
шĕшкĕ утти — орешник, ореховая рощица

3.
подсека, вырубка (под сенокос)

4.
лощина
долина

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(уды̆, оды̆), ход, шаг. Ходар. Утнă утă вырăнлă пултăр. Наше хождение да будет успешно. (Из молитвы в чӳклеме). Шибач. † Хамăр çолнă çаранне паккусĕнчен паллатпăр, хамăрна варлă хĕрсене оттинченех паллатпăр. М. А. 31. Йĕвен аврине хытăрах тытса, уттипе пыртарчĕ. Ч. П. Утмăл чалăш утти пур, пусми вĕçĕнче пусси пур. Хурамал. Хам уттăмпа-кăна каятăп, ху уттупа-кăна каятăн, хăй уттипе кăна каять, хамăр уттăмăрпа каятпăр (идем пешком). Микушк. Утмăл çухрăм сĕм вăрман, тав уттипе килтĕмĕр. КС. Мĕн хăвалан ăна, хăй уттипе кайĕ-ха. Что ты ее гонишь, она пойдет, на сколько может, своим шагом. Султан. † Утмăл çыннăн уттине утам-çитем, терĕн-им? Сред. Юм. Лашана пит чуптарса ан кай, ôттиперех кай. Шибач. Отăпа кай (шагом). Шел. ЗО. Урхамахпе, уттипе, каять, тухса сунара, ухатара çӳреме. Сунт. 26, № 7,3. Уттипе шыв юххи пек юхса пырать (лошадь). || Походка. Ч. Н. Утти-чуппи (ход и бег) епле-ши? IЬ. Утнă та уттăна юрататăп. Юрк. † Чипер инке уттине утса çитсе юлмас-çке. Ч. П. Утмăл тĕсле утти пур (хĕрĕн). Сĕт-к. Оттине пăх эс онне! Посмотри ты на его походку! || Побежка. N. † Улма-чăпар утсен уттине çичĕ çунатлă кайăк çитес çук.

(уды̆), сено. У др. вутă, вытă, ăвтă, ăвăт. Альш. Ачине, кашкăр каланă пек, утă хӳшшине вырттарнă. IЬ. Елшелийĕн кĕтӳ çӳрет унта, утă çулса илнĕ хыççăн. Сред. Юм. Хĕлле утă кӳреççĕ. Зимою сено возят. Изамб. Т. Тепĕр кунне, уяр кун, ута типнĕ пулсан, утта тавараççĕ (ворочают). Регули 156. Ута килнĕрен орăх çĕре кайрăм. ИОН. Кĕске ута çуласси, çулассинчен пуçтарасси. Трудно косить короткую траву, но еще труднее ее убирать. (Послов.) Абаш. Утă исе (= илсе) кил. Принеси (на себе) сена. Купи и привези сена. Собр. † Утă тĕпĕ кĕмĕллĕ, чăнкăр-чăнкăр тăва юлчĕ. N. || Сенокос. Çапла утă вăхăчĕ иртсе кайрĕ. Так прошло время сенокоса (сенокос). Изамб. Т. Ун хыççăн ута каймалла пулать. После отого надо выходить на сенокос. Альш. † Мĕшĕн ута тухмастăр, çавăрсене (ваши косы) çутатма? Собр. Утă пĕтсен, после сенокоса. См. вир пуç.

(уды̆), нечет. Пшкрт. Уды̆, нечет, _тэ̆ҕä_л, чит. IЬ. Уды̆ _тэ̆ҕä_ллäа выл'а, играть в чет и нечет.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

печән

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[udo]
julio; fojn(ad)o
утă уйăхĕнче — en julio
утă уйăхĕччен — ĝis julio
утă иртсен — post julio
утăн (утă уйăхĕн) пĕрремĕшĕнче — la unuan de julio

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1 «сено»; уст. «трава»; Замахш. от «сено»; АФТ, уйг., хак., казах., к. калп., ног., кумык., тур., туркм., азерб., якут. от «трава»; узб. уткуру от, азерб. гуру от, туркм. от «сено».

, утрав «остров»; АФТ aдaғ, ада, чаг. (Радлов) адак турф. отруг (Габэн), уйг. ата, азерб., тур., туркм. ада, башк., тат. атау, утрау, к. калп. атав, полов. атов «остров»; казах., атырау «береговая заросшая отмель»; ср перс. «остров», «брод» (Ягелло 38). утрау несколько напоминает глагол ултыр (башк.), утыр (тат.) «садиться», «сидеть» (о песке; острова на реках образуются больше от наноса песка) (?). Утрав могло получиться и от русск. о(с)тров.

Çавăн пекех пăхăр: