Шырав: хĕн

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
мука, мучение, страдание

мучительный, тягостный, тяжелый

мучительно, тяжело
хĕн кун — тяжелый день
хĕн кăтарт — подвергать мучениям, заставлять страдать
хĕн килет — мне приходится тяжело
хĕне килет — мне приходится тяжело

2.
беда, несчастье
бедствие
хĕне лек — попасть в беду

3.
болезнь, недуг
хворь прост.
хĕне кай — тяжело заболеть; долго болеть

хĕн кур —
1) испытывать муки, мучения, страдания; переживать, подвергаться мукам
2) долго болеть, страдать от недуга

хĕне яр — приводить к тяжелому заболеванию, вызывать недуг
хĕн курса вырт — быть прикованным к постели, лежать больным

4.
гнет, угнетение
хĕне хирĕç кĕреш — бороться против угнетения

5.
в сочет. с глагольными формами на -ма (-ме), -асси (-есси)
трудно, затруднительно, тяжело
çакна ĕненме хĕн — трудно поверить в это
билет илме хĕн — трудно купить билет
утма хĕн — тяжело шагать
Пăсасси çăмăл та тăвасси хĕн. — погов. Легко сломать, трудно сделать.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

нужда, несчастье, страдание, мученье. КВИ. Асап килсен, хĕн килсен, шухăшласа ларатăп. N. Сан чĕрӳ анчах хĕн витĕр савăнаç пĕлместчĕ. Изамб. Т. Халĕ ĕнтĕ çуклăхĕ пĕр хĕн, ывăлĕсем суккăрри тата ытларах хĕн. N. Сасартăк хĕн килсен, икĕ çивĕчĕллĕ çĕççе час туртса кăларма пулать, тесе, эпĕ ăна кăларса пăхрăм. Турх. Ман савăнăç эс пулатăн. Хĕнре сана манмарăм. О сохр. здор. Çавăнпа вăл ĕçлекенсем яланах хĕне ереççĕ. || Трудность. N. Анчах ăна вырăна кĕресси хĕнсĕрех пулман (было не без трудностей). Т. IV. Çуркунне шыв хĕнпе кайсан, çăв йăвăр пулать, теççĕ. Янтик. Шăнкăр-шăнкăр туй килет, пирĕн аппана хĕн килет. (Свад. п.). || Трудные обстоятельства. Баран. 99. Хĕн килнĕ хутра хуçи хутне кĕрет (собака). В Трудный, тяжелый. N. Эпĕр питĕ хĕн çĕрте тăратпăр. N. Эсĕ ĕçлекен ĕçсенчен тата хĕнтерех тата аслăрах ĕçсем пур. Бгтр. Трудно, тяжело. N. Пире ку вăхăтра хĕнтерех килчĕ. N. Епле хĕн пулсан та, çыру ямасăр ан тăрăр. Пухтел. Кусартан пуçне хĕнччĕ-ха. Изамб. Т. Ун чухне тата хĕнтерех пулĕ (труднее). N. Питĕ хĕн килĕ. Пирĕн тăшман пит усал. N. Авалхи саманара çӳреме те пит хĕн пулнă.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «мучение», «страдание»; 2. «недуг», «хроническая болезнь»; 3. «нужда», «беда»; 4. «гнёт», «угнетение»; хĕне «бить», «избивать», «пороть»; хĕнĕ «трудный»; др. тюрк., Замахш., тефс. XII-XIII вв., алт. В, кумык. кыйын, узб. кыйнок, кирг. кыйноо, к. калп. кыйнау «мучение», «страдание», «угнетение», «пытка»; уйг., узб. кыйин, к. калп., кирг., казах., ног., ойр. кыйын, тат. кыен, туркм. кын «трудный», «тяжёлый»; КБ, Рабг., АФТ, тефс. ХII-XIII вв., узб., алт. В, кумык. кыйна, МК кына, уйг. кыйни, кирг. кыйна, туркм. гына «мучить», «истязать», «пытать», «наказывать»; тат., башк., к. калп. кыйна «наказывать», «пороть», «сечь (плеткой или прутом)»; тур. кына «хулить», «осуждать», «придираться», «издеваться», «насмехаться».

Çавăн пекех пăхăр:

хĕмле хĕмлен хĕмлентер хĕмсĕрлен « хĕн » хĕн кăтарт хĕн кур хĕн шăкăр хĕн-асап хĕн-асаплă