Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
дочь

дочерний
хĕрĕм — доченька (моя)
(сан) хĕрӳ — твоя дочь
(ун) хĕрĕ — его (ее) дочь
тăван хĕр — родная дочь
хĕр çури — падчерица
хĕр ывăлĕ — внук по дочери
хĕрĕн хĕрĕ — внучка по дочери
хĕр пар — выдать дочь замуж
хĕр çитĕнтер — вырастить дочь
Хĕрĕме каланине кинĕм илттĕр. — посл. Свекровь дочку бранит— невестке наука .

2.
девочка, девушка
девица уст.

девичий
ватă хĕр — старая дева
ларма хĕр — 1) девушка, гостящая у родственников 2) девушка на посиделках
хĕр-аки — девичья пашня, (старинный чувашский обряд, при котором (обнаженные) девушки вспахивали сохой (без лошади) полосу вокруг деревни для ограждения от мора)
хĕр вăййи — девичий хоровод
хĕр сăри — уст. девичник (букв. девичье пиво) — вечеринка, устраиваемая девушками вскладчину по окончании сельскохозяйственных работ осенью
хĕр çын — 1) девушка 2) дочь
хĕр пуçăн — в девичестве, будучи девушкой
Хĕр чухнехи ырлăха хĕрĕх йытăпа шырасан та тупаймăн. — посл. Ту благодать, что имеешь в девушках, не отыщещь потом и с сорока собаками.

3.
невеста

невестин
хĕр йĕрри — причитания невесты
хĕр çумĕ — девушки, подруги невесты
хĕр туйĕ — 1) свадьба в доме невесты 2) диал. девичник
хĕр япали — приданое невесты
хĕр вăрла — выкрасть невесту, похитить невесту
хĕр пăх — высматривать, искать невесту
хĕр çураç — сватать невесту
çураçнă хĕр — сосватанная невеста
Пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăватă хĕр хĕр йĕрри йĕрет. (Сĕтел). — загадка Под одной фатой причитают четыре невесты. (Стол).

4.
в сочет. с соответствующими словами
обозначает принадлежность к  какому-л. коллективу:
журфак хĕрĕ — студентка журфака
футбол хĕрĕ — футболистка
чăваш хĕрĕ — чувашка

5.
в составе словосочетаний
обозначает названия золовок, старшая из них — хĕрсем,
далее следуют:
вăталăх хĕр,  чипер хĕр,  сарă хĕр,  кĕçĕн хĕр,  пĕчĕк хĕр  (ср. см. ывăл )

◊  
хĕр перчи — разг. девчурка, девчушка
хĕр пултăр — 1) свояченица 2) золовка
хĕр уйăхĕ — уст. июнь (девичий месяц)

II.
см. хĕрĕ

III. глаг.

1.
нагреваться
накаляться, раскаляться
тимĕр кăмака хăвăрт хĕрет — железная печка быстро нагревается
мотор ытлашши хĕрнĕ — мотор перегрелся
якатмăш хĕрнĕ — утюг накалился
хĕрнĕ чул — раскаленный камень

2. прям. и перен.
закаливаться, закаляться
хурçă хĕрет — сталь закаляется
ĕçре хĕрсе çитĕн — мужать, закаляясь в труде

3.
преть
тлеть
тислĕк хĕрет — навоз преет
тырă нӳрĕпе хĕрет — зерно преет от влаги

4.
горкнуть
çу хĕрнĕ — масло прогоркло

5. перен.
увлечься, загореться желанием
войти в азарт
хĕрсе ĕçле — увлечься работой, работать

6. перен.
кипеть, гореть, быть в разгаре
ĕç хĕрсех пырать — работа в полном разгаре

7.
пьянеть, хмелеть
вăл самаях хĕрнĕ — он заметно захмелел

хĕрсе кай —
1) раскалиться, перегреться
2) перен. увлечься, войти в азарт
3) опьянеть, захмелеть

хĕрсе çит —
1) раскалиться, сильно нагреться
2) перепреть
3) сильно опьянеть, совсем захмелеть

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

край, употр. лишь с притяжат. афф. З лица хĕрĕ. См. хĕррина особом месте. || Берег. N. Енĕш хĕрне кĕпе çума карăм.

калиться, закалиться, накаливаться, N. Килне юлаканнисем тула тухса хĕрнĕ чул утса яраççĕ. (Похороны). Микушк. Мунчи хĕрсе çунна вăхăтра чулĕ çурăласса-çурăласса çитет-çке. N. Пӳрт пĕренисем тимĕр пек хĕрсе кайнă (накалились). N. Аслăк питĕ хĕрсе çитнĕ-мĕн, темле çунса каяйман. N. Çумăр пулманнипе çĕр хĕрсе çурăла пуçларĕ. Кĕвĕсем. Шурă мунча вутти хĕрсе çунат, турчăкине чиксе пулмарĕ. || В переносном значении. Бугульм. Шурта мунча вутти хĕрсе çунать, ик сар хĕрĕ хĕрсе шыв йăтать. Полтава 10. Ватă чĕре еррипе хĕрет вутлă шухăшпа. Тип-Сир. Пачăшки пуртре хĕрсе çăвăрать (спит во всю) тет. Алик. Хĕрсе çĕмĕрт çорлас чох мĕншĕн тăнех ӳкет-ши? Вĕсене курмах çамрăксем те тата питрех çĕкленсе кайса хĕрсе ташлаççĕ. N. Хĕрлĕ-хĕрлĕ автана хĕрсе турă çуратнă. С. Дув. Хĕрсе тырă выртăмăр, хĕр сăрине карăмăр. ЧП. Хĕрсе хĕвел пăхнă чух. N. Хĕрсе ĕçлеççĕ. Тюрл. Манăн матка хĕрсе вырать. Скотолеч. 14. Çапах та çапла имлесен, вăл хуллен ĕçлеме юрать, пĕр хĕрсен, чуптарма та юрать (лошадь). N. Çапах та хĕрсе кайнипе пĕрре те ыратни сисĕнмест. || Преть. О земл. Юр айне пулсассăн, вĕсем хĕреççĕ те çĕре пуçлаççĕ. N. Типĕ навус часрах хĕрет, çавăнпа ĕçе те часрах каять. КС. Хĕрне, затхлый. Ib. Тырă хĕрсе кайнă. Хлеб стал предым, затхлым. Ib. Сĕлĕ хĕре пуçланăччĕ... Скотолеч. 8. Типмесĕр хĕрсе выртнă курăк. || Перегорать (о муке, не высыпанной из мешков; перегорелая мука дает тесто, которое легко уходит из квашни). Пухтел. N. Хĕрсе кăвакарса кайнă çăнăхран пĕçерсен, çăкăр никçан та аван пулмасть. || Опьянеть. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Якейк. Хĕрсе çитсен (когда разойдется от алкоголя), хĕр йорлать, пирĕн мĕншĕн йорлас мар. Ib. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, эпĕр йорласан мĕн полĕ. Сĕт-к. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, пира (= пире) йорласан мĕн поль-ши? Изамб. Т. Ул та чипер хĕрчĕ (опьянел), манăн та пуçа кайрĕ. Собр. Пирĕн çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. N. Пирĕн пек çамрăк ывăл-хĕр пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмасть. Тайба Т. Пирĕн пек те ватă, ай, çынсенĕн пуç хĕрмесĕр кăкăрсем, ай, хĕрмеççĕ. Васильев. Ĕçсен-ĕçсен, хăнасем хĕрсе каяç те вилнĕ çын çинчен манаççĕ, хĕр туйри пек хĕпĕртесе вăйăç чĕнтереç. N. Кăшт хĕрнескер, пупа пĕрте шикленмесĕр анпуççи çине хурса йăтса тухса кайнă çырманалла. ТХКА 95. Хĕрнĕ майĕпе пулмалла, Митюк арăмĕ çуталса кайнă, авкалана-авкалана юрлать. Шел. П. 30. Хăшĕ сăра лапкинче пăртак ĕçсе хĕреççĕ. С. Дув. Вăл пуç хĕрмесĕр юрламаç.

дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.

неупотр. сл. встреч. в производных: хĕрел, хĕрелкеле, хĕремеслен.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

кызарга (нагреваться)

кыз (девушка)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «девочка», «девушка»; 2. «дочь»; хĕрарăм «женщина»; др. тюрк., КБ, МК кыз, Замахш. кыз оглан, кирг., казах., к. калп., ног., тур., тат., башк., уйг., узб. кыз, ойр., тув. кыс, хак. хыс, якут. кыыс, азерб., туркм. гыз «девушка»; «дочь». Вамбери производит от хĕр (см. хĕр).

1. «калиться», «накаливаться»; 2. «закаливаться», «закаляться», «стать закалённым» (о человеке); 3. перен. «горячиться», «возбуждаться»; др. тюрк., кирг., казах., ног., тур., карач.-балк., тат., башк. кыз, уйг., узб. кизи, туркм. гыз, тув. кыс «нагреваться», «накаливаться», «краснеть»; перен. «горячиться», «становиться возбужденным»; якут. кыыс «алеть», «багроветь»; АФТ гӧз «раскалённый»; х ~ к, гр ~ з, с.

хĕр аки букв. «девичья пашня»; так называли в старое время обряд опахивания селений весной с целью предохранить якобы их от повальных болезней скота и эпидемических заболеваний людей. Обряд этот состоял в том, что взрослые девушки деревни впрягались в деревянный плуг или соху и с распущенными косами, беспоясые и с непокрытой головой в таинственной тишине ночи проводили борозду вокруг своей деревни, захватывая и принадлежащие ей поля радиусом в 1,5—2 километра. В это время по дороге никого не пропускали — ни из деревни, ни в деревню. По окончании обряда путём трения дубовых плах добывали огонь, варили яйца и закусывали, а потом огонь разносили по домам. Обряд хĕр аки первоначально, по-видимому, не был приурочен к борьбе с эпидемиями и эпизоотиями, как об этом читаем у Магницкого (Материалы. 135—137) я у Ашмарина (Сл. XVII, 31-32), а имел другое назначение. В нем можно видеть скорее имитацию древнейшего социального уклада жизни — матриархата, когда занятие земледелием было исключительно обязанностью женщин, и такой социальный уклад, по мнению народа, якобы вполне одобрялся богами и признавался ими нормальным явлением. И вот народ каждый раз после ряда неурожайных годов, чтобы заслужить себе милость богов, вернуть земле плодородие и предохранить посевы от засухи и градобития, символически возвращался к первобытному, угодному богам правопорядку — к обработке земли женщиной. Обычай хĕр аки вывелся среди чуваш на моей памяти — в начале 80-х годов прошлого столетия.

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

(общетюрк. кыз "дочь; девушка") как первый компонент, выступает в сложносоставных женских именах.

Çавăн пекех пăхăр: