Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
язык

языковый, язычный
ĕне чĕлхи — 1) коровий, говяжий язык 2) диал. блины
пĕçернĕ чĕлхе — отварной язык
чĕлхе вĕçĕ — кончик языка
чĕлхе ай паре — подъязычная железа
чĕлхе сенхерлисем — язычные мышцы
чĕлхе кăлпассийĕ — языковая колбаса
чĕлхе кăтарт — показать язык кому-л.
чĕлхе тĕксе пăх — попробовать на язык
чĕлхине çăтнă пек — будто язык проглотил
Чĕлхеен шăмми (чаракĕ) çук. — посл. Язык без костей.
Калаçса пăхнăшăн чĕлхе çĕтĕлмест. — погов. Поговоришь — язык не истреплешь.

2. перен.
язычок, язык
лампа чĕлхи — язычок пламени в лампе (керосиновой)
кăвайт çийĕн çулăм чĕлхисем ташлаççĕ — над костром пляшут языки пламени

◊
вăрăм чĕлхе — болтун
йӳплĕ чĕлхе — сплетник (букв. раздвоенный язык)
пыллă чĕлхе — подхалим, льстец (букв. медовый язык)
пар чĕлхе — сосулька
пĕчĕк чĕлхе — анат. язычок
пушмак чĕлхи — язычок ботинка
чĕлхе вĕçĕнчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхе çинчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхи кĕçĕтет — у него язйк чешется (сказать что-л.)
чĕлхе çаврăнмасть — язык не поворачивается (сказать что-л.)
чĕлхе çыхланать — язык заплетается, язык коснеет
чĕлхĕм хăрса лартăр! — отсохни (у меня) язык! (клятвенное выражение)
чĕлхене вĕçертсе яр — давать волю языку, распускать язык
чĕлхене чар — придержать язык
чĕлхене çырт — прикусить язык, держать язык за зубами
чĕлхепе çу — льстить, подлизываться
чĕлхи çине çăпан тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи çине шĕпĕн тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи уçăлчĕ — у него развязался язык
чĕлхӳне çăтса ярăн — можно проглотить язык (о вкусной пище)
вăл чĕлхине кăларса чупать — он бежит, высунув язык

II.

1.
язык
речь

языковой, речевой
йĕплĕ чĕлхе — колкий язык
кăнттам чĕлхе — суконный язык
çепĕç чĕлхе — изысканная речь
чĕлхе культури — культура речи
чĕлхе практики — речевая практика
чĕлхе уйрăмлăхĕсем — языковые особенности
калав чĕлхине якатас пулать — язык рассказа нуждается в шлифовке
эсĕ манпа мĕнле чĕлхепе калаçатăн! — как ты со мной разговариваешь!
Чĕлхе пуçа çисе янă. — посл. Язык мой — враг мой. (букв. из-за языка потерял голову)

2.
язык

языковой
аслă чĕлхесем — великие языки
вăрттăн чĕлхе — арго
тăван чĕлхе — родной язык
ют çĕршыв чĕлхисем — иностранные языки
чĕлхе пĕлĕвĕ — языкознание
чĕлхе пулăмесем — языковые явления
чĕлхе тытăмĕ — структура языка
икĕ чĕлхе словарĕ — двуязычный словарь
чĕлхен сăмах пуянлăхĕ — словарный запас языка
чĕлхесем хушшинчи çыхăнусем — межъязыковые связи
нумай чĕлхе пĕлекен — полиглот
пĕр чĕлхерен тепĕр чĕлхе çине куçар — переводить с одного языка на другой

3.
язык

языковой
калаçу чĕлхи — разговорный язык
литература чĕлхи — литературный язык
хаçат-журнал чĕлхи — язык печати
çыравçă чĕлхине стильне тĕпче — исследовать язык и стиль писателя

4. перен.
язык
çул паллисен чĕлхи — язык дорожных знаков
чĕрчунсен чĕлхи — язык животных
фактсен чĕлхи нимрен те витĕмлĕрех — язык фактов убедительнее всего

5. перен. разг.
язык, пленный
чĕлхе тытса кил — захватить, привести языка

6. уст.
наговор, заговор, заклинание
усал чĕлхи — заклинание против злых духов
чир-чĕр чĕлхи — наговор против болезней
чĕлхе вер — ворожить, наговаривать
чĕлхе сур — ворожить, наговаривать

◊
чĕлхесĕр пул — потерять дар речи, лишиться языка
пĕр чĕлхе туп — найти общий язык
хăранипе чĕлхи çĕтнĕ — от страха у него отнялся язык

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

язык. Образцы 51. † Хура куçсем лайăх хут çырма, çемçе чĕлхе лайăх калаçма. Ib. 55. † Хура чĕкеçрен чĕлхе илтĕм çак тăвансемпе калаçма. Ib. 74. † Çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. Ib. 47. † Çакăях та киле эп килсессĕн, тухаймарăм урам тайăличчен, каяймарăм чĕлхерен йăнăшиччен. N. Чăваш чĕлхи, чувашский язык. Калашн. 19. Чĕлхи вĕçĕнчи сăмах чарăнчĕ. На раскрытых устах слово замерло. КВИ. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Образцы 59. † Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. Ib. 52. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам çуран хывнă чĕлхем çук. Ib. 66. † Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче чĕлхем вĕçĕ хурçă пулинччĕ. Ib. 9. † Йăнăшминччĕ чĕлхеçĕм. Дик. леб. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Первое же слово, которое сорвется у тебя с языка, пронзит сердца твоих братьев как кинжалом. || Речь, наречие, слово. Образцы 45. † Маттур утсем юртать, çулĕ юлать, пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн калаçнă чĕлхе, çав юлать. Ib. 53. † Тайăла пуçсене хĕç витмест, тутлăях та чĕлхене пыл витмест. N. † Пирĕн ял ачисен чĕлхи çемçе. N. Сăринчен те ытларах тăрантарать чĕлхипе. Образцы 79. † Йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. || Наговор, заговор, заклинание. Ск. и пред. чув. 100. Ахаль мар çав вунă çул сывлăш чĕлхи вĕрентĕм.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

тел; тăван чĕлхе туган тел, чăваш чĕлхи чуваш теле

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ĉelhe']
lingvo, lango
чĕлхе кăтарт — montri langon
хитре чĕлхе — bela lingvo
вăрттăн чĕлхе — slango
тăван чĕлхе — gepatra lingvo
ют (çĕршыв) чĕлхисем — fremdaj lingvoj
чĕлхе пĕлĕвĕ — lingvoscienco
чĕлхе тытăмĕ — lingva strukturo
калаçу чĕлхи — parola ligvo
пĕр чĕлхе туп — trovi komunan lingvon
чăваш чĕлхи — la ĉuvaŝa lingvo
акăлчан чĕлхи — la angla lingvo
нимĕç чĕлхи — la germana lingvo
тутар чĕлхи — la tatara lingvo
çармăс чĕлхи — la marea lingvo
пушкăрт чĕлхи — la baŝkira lingvo
чĕлхесĕр — senlingva, muta
чĕлхеçĕ — lingvisto, lingvosciencisto

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«язык», «речь»; КБ, Зол. бл., уйг., узб., кирг., казах., к. калп., ног., кумык., алт. В, ойр., хак. тилтел, азерб., тур., тат., туркм. дил, тув. дыл, якут. тыл «язык»; «речь»; в чув. звук т перед гласным переднего ряда ĕ смягчился в ч, по мнению Рамстедта, -хе первоначально было аффиксом уменьшительности (Введение 184).

Çавăн пекех пăхăр: