Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1. анат.
сердце

сердечный
сыва чĕре — здоровое сердце
çын чĕри — сердце человека
чĕре карти — грудобрюшная преграда, диафрагма
чĕре кипки — перикард, околосердечная сумка
чĕре кĕпи — перикард, околосердечная сумка
чĕре таппи — сердцебиение, биение сердца
чĕре чирĕ — болезнь сердца, сердечное заболевание, порок сердца
чĕре сикет — сердце бьется
чĕре тапать — сердце бьется
чĕре сиксе ӳкрĕ — сердце екнуло
чĕре ыратса кайрĕ — сердце защемило
чĕре куçарса лартни — пересадка сердца
Чĕре чул мар. — погов. Сердце не камень.

2.
сердце, душа

сердечный, душевный
вĕри чĕре — горячее сердце
хастар чĕре — мужественное сердце
хытă чĕре — черствое сердце
ырă чĕре — доброе сердце, добрая душа
пĕтĕм чĕререн — от всего сердца, от всей души
таса чĕререн — чистосердечно, положа руку на сердце
чĕре вырăнта мар — сердце не на месте
чĕре пусăрăнчĕ — отлегло от сердца
чĕре çунать —  сердце пылает огнем, душа горит
чĕре çурăлсах тухать — сердце кровью обливается, сердце разрывается на части
унăн чĕри çук — у него нет сердца
чĕрене ан ил — не принимать близко к сердцу
чĕрепе туй — чуять сердцем
чĕрене çавăр — покорить чье-л. сердце
чĕререн тав тăватăп — сердечно благодарю

3. перен.
сердце, центр
Çĕне Йорк — пĕтĕм тĕнчери финансăн чĕри  —  Нью-Йорк — мировой финансовый центр

◊
чĕре курăкĕ — бот. пустырник
чĕре мурĕ — сердцеед
чĕре сури ту — заморить червячка
чĕре сури ил — заморить червячка

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сердце. N. Чĕре сикет, сердце бьется. N. Чĕре тапать, сердце бьется. N. Чĕре тапни, сердцебиение. N. Чĕре хуçăлать, серде надрывается. N. Чĕре сиксе ӳкрĕ, екнуло сердце. N. Эпĕ сире курсан, ырă тусăмсем, манăн чĕре тулчĕ савăнăçпа. Когда я увидел вас, добрые друзья, то мое сердце наполнилось радостью. Калашн. 19. Хуçана малтан вăл çапса ячĕ пĕтĕм вăйĕпе чĕре тĕлĕнчен. Образцы 9. † Тантăш юта кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. N. Чĕрем хытă хуйхăрат кил-йышсенчен уйрăлсан. Ал. цв. 13. Мана эсĕ хăвăн чĕрӳнти хуйхăна каласа кăтарт. N. Сывă çынăн чĕри те, ӳпкисем те лаях ĕçлеççĕ. У здорового человека сердце и легкие работают хорошо. Ал. цв. 26. Анчах йăмăкин чĕри тӳсеймен. Дик. леб. 48. Хăранипе, пиччĕшĕсене хĕрхеннипе унăн чĕри çунать кăна! Сердце ее ныло от страха и от жалости к братьям. КВИ. Пĕр чунăн çеç хуйхăпа çав каç чĕри çурăлать. Ib. Савăннипе Сетнерин чĕри кăлт-кăлт сикет-çке. Ал. цв. 20. Чĕри хăйĕн хăранипе тытнă кайăк чĕри пек сикет. Ск. и пред. чув. 25. Ăна курсан чĕрисем хытă кăлт-кăлт сикеççĕ. Ал. цв. 13. Юратнă кĕçĕн хĕрĕ анчах хĕрлĕ чечеке курсан, чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. Ск. и пред. чув. 16. Ырă юрри çăлтăрсен эпир пĕлмен вăйĕпе лăплантарчĕ хуйхинчен Уланкинĕн чĕрине. Ib. 21. Юманкканăн хăлхине çав сăмахсем кĕреççĕ, унăн вĕри чĕрине çите-çите тивеççĕ. Дик. леб. 46. Анчах патша ун сăмахĕсене чĕрине хуман. Но они (речи) не доходили до сердца короля. У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. Ск. и пред. чув. 16. Уланки тус çав юрра хăлхисемпе илтеймест, чĕрипеле кулянса лайăххăн вăл ăнланать.

то же, что чĕрей. Пазух. † Кăчуне самани те ай йывăрри шуратать-çке хĕрлĕ те ай чĕрене.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

йөрәк

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«сердце»; др. тюрк., МК, тефс. XII—XIII вв. йӳрэк, уйг. жӳрэк, уйг.-кашг. йӳрэк, узб. юрак, кирг. жӳрӧк, казах., к. калп. жӳрек, ног., кумык. юрек, тур., туркм. йӳрек, азерб. ӳрәк, тат., башк. йӧрәк, ойр. дьӳрек, тув., хак, чӳрек, якут. сӳрэх «сердце»; ср. монг. зӳрх(эн), бур.-монг. зӳрхе, зӳрӳхе «сердце»; ср. авест. zered «сердце» (Ноrn, 571). Б. ч. Владимирцов производит от тюрк. йӳр «быть в движении», «ходить», «жить» (Турецкие элементы в монг. яз., стр. 174).

Çавăн пекех пăхăр: