Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. уст.

сажень

саженный, саженный
тăваткал чалăш — квадратная сажень
чалăш çӳллĕш çын — человек саженного роста
кӳлĕ тарăнăшĕ вуникĕ чалăш — глубина озера двенадцать саженей

II.

1.
скос, наклон, уклон

кривой, косой, наклонный

криво, косо, наклонно
чалăш аяклă çын — кривобокий человек
чалăш пит — перекбшенное лицо
чалăш çыру — косой, наклбнный почерк
чалăш тута — кривой рот
чалăш ураллă упа — косолапый медведь
чалăш хапха — кривые, покосившиеся ворота
юпа чалăш ларать — столб стоит наклонно, косо
çĕлĕке чалăш ларт — надеть шапку набекрень

2.
косой, раскосый

косо
чалăш куç — 1) косые глаза 2) перен. косой, заяц
чалăш куçлă ача — косоглазый мальчик
чалăшрах пăх — косить глаза

3.
наискось
наискосок разг.
вĕсем пиртен кăшт чалăш пурăнаççĕ — они живут наискосок от нас

4. мат.
косой
чалăш кĕтес — косой угол

5. уст.
косуля (соха)

6. диал.
тяж (у телеги)

III.

1.
кривиться, искривляться, коситься, перекашиваться, скашиваться
алăк йĕпепе чалăшнă — дверь перекосилась от сырости
пичĕ чалăшнă — его лицо искривилось
пӳрт чалăшнă — дом покосился
карта чалăшнă — забор покосился

2.
валиться, крениться, накреняться, клониться, наклоняться
капан чалăшнă — стог валится набок
самолет чалăшрĕ — самолет накренился
чалăшса кай — 1) искривиться, перекоситься 2) накрениться
калпак чалăшса кайнă — шапка сбилась набок

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

печатная сажень. N. Çавалăн тарăнăшĕ хăш тĕлте пилĕк чалăш пулать, теççĕ. Орау. Амăшĕнчен çирĕм-вăтăр чалăш кайран пырать (о плохом жеребенке). Ib. Ялтан пĕр çĕр чалăшран вăрман пур. СПВВ. ИА. Чалăшра виçĕ аршăн. N. Чалăшра пĕре тăпра копаланă. N. Манран пĕр чалăш тупă етри пырса ӳкрĕ. N. Сăрт çинче икĕ чалăш йор. N. Чалăш = хăлаç. Якейк. Чалăш çорă шĕшки пор, кренкке çорă мыри пор. Там есть орешина, имеющая 1¹/₂ сажени высоты, а на ней орехи по 1¹/₂ фунта весом, || Сажень дров. Пшкрт. Чалăш татма кайса. Рубит дрова в казенном лесу по саженям.

кривой, косой. Орау. Чалăш тута Хветĕр. N. † Алăкăрсем чалăш, кĕме çук. Подг. Шигали. Алăкăрсем чалăш та, кĕреймĕп. Пазух. 135. † Алăкăрсем чалăш ай кĕмешкĕн, урайĕсем яка ай утмашкăн, саккăрсем сарлака ай лармашкăн, ят ăрсем те чаплă ай илтмешкĕн, чысăрсем те чыслă ай курмашкăн. Юрк. Ту аякки çул чалăш, ут утланма çав лайăх. || Наискось. N. Вăл пире хирĕç, кăшт чалăшрах пурăнать (живет наискось). N. Вĕсем ăна хирĕç пайтах чалăшра (чалăш) пурăнаççĕ. Пазух. 39. † Ытах тĕлне пĕлмесен, пăралукран чалăшрах, пирĕн çумра сат та пур, сат çумĕнче алăк пур, çавалăкран пырса кĕр. || Вкось. Изамб. Т. Пĕри сылтăмалла çакăн пекех тӳрех каять, тепĕри сулахаялла чалăш каять (дорога). || Набекрень. Бугульм. Кăримски çĕлĕкне чалăш лартса кама ăсатрăн çурçĕр тĕлĕнче. Якейк. Хаклă юшши карттусне посса лартсан ват çын теç, чалăш лартсан янкăс теç. || Косо. Ст. Чек. Чалăш лартан. Косо ставишь. || Шорк. Ман чалăша куртăр-и паян? Ib. Ун чалăшĕ пасарта сӳретчĕ. (Употр. в шутку в смысле тӳрри, возлюбленный). || Косуля. Paas. 178. Икково. Чалăш = особая соха, пĕр майнелле кăна прахать. N. Чалăш = кусиле. N. Эсир чалăша луччĕ ют çынна тутрнă пулсан, манăн ку тери кăмăл хуçĕлмĕччĕ. || Тяж (у телеги). В. Олг.

скривиться. Сĕт-к. Карчăкпа старик порăннă, порăннă, онтан пуçĕ пăрăннă, сăмси чалăшнă. ТХКА. Лаша лупас айне кĕнĕ, пашкаса тăрать. Пĕкки чалăшса кайнă хăйĕн. || Избочиться. Чем люди живы. Çĕлесен те эсĕ мана çулталăксăр чалăшми, çĕтĕлми атă çĕлесе пар. Изамб. Т. Çын вĕрсен капан чалăшат. Ib. Иван пиччен пӳрчĕ чалăшнă.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

чалыш, кыек

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«сажень»; чалăш букв. «косой». Представляет собой перевод первого слова русского выражения косая сажень, обозначающего расстояние от пятки левой ноги до конца пальцев поднятой правой руки; древними национальными мерами длины у чуваш были хăлач (см.), хур (см.), чике (см.).

1. «косой», «кривой», «наклонный»; 2. «искривляться», «скашиваться», «наклоняться», «накреняться»; чаг. чалуш, тат. чалыш, башк. салыш «косой», «кривой»; тур. чалык «наклонённый», «искривлённый», «перекошенный», «кривой», «кривобокий»; кирг.» чалыр «кривой»; «косой», «косоглазый»; узб. С кичалиш «наискось», полов. чалыш «косоглазый».

Çавăн пекех пăхăр: