Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
мерзлота

мерзлый, замерзший
замороженный
ĕмĕрхи шăн — вечная мерзлота
шăн пилеш — подмороженная рябина
шăн пулă — мороженая рыба
шăн тăпра — мерзлая земля, мерзлый грунт
шăн юр — наст, снежная корка

2.
мороз
холод

морозный
холодный
шăн машина витти — холодный (неутепленный) гараж
çула ирхи шăнпа тухса кай — отправиться в путь по утреннему морозу
çанталăк шăна кайрĕ — стало подмораживать

◊
шăн суха — уст. зяблевая пахота, зябь
шăн çу — топленое масло

II.

1.
замерзать, леденеть, застывать
шыв шăннă — вода замерзла
шăнса пăрлан — леденеть, затягиваться, покрываться льдом
кантăк çине пăр шăнса тулнă — на стеклах намерз лед
витре сак çумне шăнса ларнă — ведро примерзло к скамье
тăпрашăнса хытнă — почва смерзлась, закаменела
турат шăнса хăрнă — ветка отмерзла, погибла от морозов

2.
зябнуть, мерзнуть, дрогнуть
стынуть, стыть
витĕрех шăн — насквозь промерзнуть, продрогнуть
шăнса вил — замерзнуть, погибнуть от мороза
шăнса кăвакар — посинеть от холода
шăнса хыт — закоченеть
шăнса чирле — простудиться
вăл шăнса пăсăлнă — он простудился
Тулта шăнсан пӳртре тăлăп тăхăнса ларнă. — посл. Намерзшись на улице, и дома сидит в тулупе. (соотв. Обжегшись на молоке, дует и на воду).

3. перен.
замирать, застывать
вăл хăранипе шăнса хытнă — он остолбенел от страха

4. разг.
пропадать, теряться, исчезать
çав пилĕк тенкĕ укçа шăнчĕ пулмалла — эти пять рублей, видимо, пропали (их не отдадут)

◊
шăннă карăш — мокрая курица (о человеке)
шăннă пуç — дурак, бестолочь, дубина
шăннă çăвар — мямля, размазня

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

замерзать. N. Витрери шыв шăнса ларнă (совсем). N. Витрери шыв шăнса кайнă (не совсем, но значительно). Витрери шыв шăннă (только подернулась льдом). Орау. Шывпа шăнса ларнă вулашка. Альш. Акă ĕнтĕ мĕн тумалла, ку шуйттан пăр çине шăнса ларчĕ. Янтик. Кантăр кӳлли пĕтĕмпех шăнса ларнă. Шурăм-п. Хĕлле, Атăл шăнсан, ку ял витĕр пысăк çул иртсе кайнă. N. Ку пĕвесем шăнаççĕ-ши, шăнмаççĕ-ши кăçал?... N. Кӳл лайăхах шăннă, çуран çынсем урлă çӳреççĕ те ĕнтĕ. Орау. Кӳл шăнса ларчĕ. Ib. Пĕвесем шăнчĕç. Ib. Пĕвесем шăнса ларчĕç. Баран. 82. Шурлăхсем, тĕпсĕр кӳлĕсем шăнса хытса лараççĕ. Букв. 1900. Çăрттан чăмах пырать, пăрĕ шăнах тăрать. Б. Янгильд. Çапла пĕрре, пăр шăннă-шăнман, ачасем тимĕр тăрмалапа ярăнма тухнă. Т. IV. Çуркунне çуртсем хĕрине шăнса ларнă пăра çĕмĕрсен, тепĕр хут шăнтать, теççĕ. N. Сирĕн чӳречĕрсем халĕ те ĕлĕкхи пекех шăннă. На окнах вашей комнаты такой же мороз, как и прежде. Баран. 166. Çурçĕр енчи пайĕ (Сибири) ялан шăнса тăрать. N. Шăннă çĕртен ăшăтрĕ. СТИК. Шăннă выльăх тĕрĕнсе кĕрет (животное от холода съеживается). Сред. Юм. Шăннă йывăç пик мĕн пăхса тăратăн ôнта! Юрк. Ĕнер те эсĕ, ыйтсассăн, нимĕн пĕлмесĕр, шăннă юпа пек тăтăн. Ib. Вăл вилсен каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Скотолеч. 28. Шăннă улма, мерзлый картофель. || Мерзнуть, зябнуть. Çĕнтерчĕ 48. Асту, ан шăн. Толст. Эсĕ кĕрĕкне тăхăн, капла шăнса пăсăлăн. Альш. Ухат кăна, чӳхет — кĕпе çăват, унăн алли епле шăнмаст-ши? N. Манăн ун чухне ура шăнчĕ те, киле таварăнтăм. Букв. 1900. Ивана сăкманпа вит: вăл шăннă. Изамб. Т. Çуран юлни çитмĕ-ха ул, сивĕре арăмпа иксĕмĕр те шăнса кайăпăр. Баран. 79. Малтанах пит сивĕ кунсем пулчĕç. Мĕн те пулсан майлама алла кăларсан, пурнесем шăммине çитех шăнса каяççĕ. Кан. Шăнса хытса кайнă (замерз), ним калаçми пулнă. Т. VI. 29. Сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. СТИК. Слабого человека, который скоро зябнет, у нас называют „шăннă кучан“. А.-п. й. 29. Такасем сиве шăна пуçларĕç. Ib. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине манса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || Стынуть, застыть. БАБ. Тăхлан чашкă çинче пăшал майлă шăнса ларсан, каччă пулсан, хăй салтака каят, тет. (Çĕн-çул каç). Орау. Темскер, ман çурăм шăнса ыратакан пулнă-ха. У меня продуло спину. N. Шăнса пăсăлнă, простудился. Юрк. Шăннă çу час ирĕлĕ-и-халĕ? (хотя бы и летом). || Обледнеть. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледнели комли камышей. || В перен. знач. Юрк. Мускавран пĕр хут та илӳ çук, те масар яраймасăр шăнса тăраççĕ. Кан. Теприсен ку хушăра чĕлхисем шăннă (не смеют пикнуть). N. Начар çынна шăннă карăш теççĕ. Сред. Юм. Шăннă пуç, дурак, непонятливый. Альш. Çын патне пырсан, шăннĕ çăвар (неповоротливый, недогадливый, ротозей), нимĕскер те калаймас. Ст. Чек. Шăннă çăвар пек нимĕн те калаймарăм. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! N. Шăнса ларчĕ (дело не выгорело, не удалось). N. Манăн унта (за ним, у него) пилĕк тенкĕ шăнчĕ (пропало, нечезло и пр.). Кан. 2000 тенкĕ шăнатех-ши? Ст. Чек. Вăл япала унтах (у него) шăнчĕ пуль ĕнтĕ (остался предмет у кого-либо безвозвратно).

мороз. N. Шăн = сивĕ. ТХКА 72. Çуркунне пĕр ирхине шăн çинчен эпĕ вăрмана шĕшкĕ кăчки сăтăрма карăм. Орау. Пĕренесене ыран шăн çинчен куçарса пăрахăпăр (перевезем по морозцу, т. е, утром). Яргульк. Çын кĕркунне тин шăн çинчен тулă кĕлтине тияма пынă. Якейк. Шăн çинче (по мерзлой земле) выльăхсам уçăлса çӳреççĕ Орау. Шăн ирĕличчен (пока не расстаял утренний ледок, пока не развезло) кайса килес. Шурăм-п. Ирпе хĕвел тухать, Ирхи шăн ирĕлмен-ха. Çутт. 42. Шăн ирĕлсе йĕтем пăсăлаччен авăна çапса пăрахас тесе, васкаса ĕçлетпĕр. Толст. Шăнпа çурăлакан пĕренесем шартлатни. Шорк. Шăн тытăннă. Подморозило (на улице). Имен. Пĕр эрне шăнтмарĕ, халĕ ĕнтĕ шăна карĕ. Целую неделю не морозило, а теперь уже начало морозить. ЧП. Сăсарпала тилле йĕрле-йĕрле шурă парсуй урине шăн касрĕ. N. Алла шăн касрĕ, обрезал замерзшим снегом, льдом. || Мерзлый. Çутт. 42. Шăн йĕтем çинче тăпачă сасси аякка каять. Шорк. Шăн пилеш. (Ягоды рябины собярают на зиму и хранят в холодном месте). Их едят в замороженном виде, (которые освежающе действуют на угоревших). Ib. Шăн олма. (Собирают яблоки диких яблонь и хранят так же, как и ягоды рябины, в холодном месте). Чураль-к. Çичĕ çул выртрăм пĕр варта шăн йывăç кăшласа. О сохр. здор. Çуркунне те, çĕр шăн чухне, çавнашкалах çара уран тухас пулмасть. N. Çĕр шăн тăрать. Полтава 25. Ку кам каять юланпа капла шăн çĕр вăхăтра? Сам. 19. Пĕр çĕвĕсĕр шăн пĕлĕт çанталăка тăвăрлать. Кĕвĕсем. Аттепелен анне килĕнче шăн çурта пек (сальная свеча) пӳме ӳстертĕм. || В переносн. значении. Сред. Юм. Шăн пуç, глупый, то же, что шĕмă пуç.

шина (у колес).

подр. звонкому шуму. См. шăн-шан в самый, как раз. Ивник. Çимĕк эрни вĕçĕнче, шăн кăнтăрла тĕлĕнче, йĕнерленĕ çак çăрха тĕлĕнтерсе халăха, утăпа мар, юртăпа, пынă, теççĕ, салапа.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

туңырга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ŝon]
frost(iĝ)i
шыв шăннă — la akvo glaciiĝis
шăнса кай — (for)frosti
шăнак — frostita
шăнт — frostigi
урамра кăшт шăнтрĕ — ekstere iom frostis
чĕрĕлле шăнтнă пулă — freŝe frostita fiŝo

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«мерзнуть», «замерзать», «застывать», «зябнуть»; тат., башк. туң, кирг., алт. В тоң, к. калп. тонг, уйг. тонли, азерб., туркм. доң, тур. дон «мёрзнуть», «замерзать», «зябнуть»; к. калп. ушын «знобить», «лихорадить».

Çавăн пекех пăхăр: