Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
рот
уста уст.

ротовой
çăвар ăшĕ — анат. ротовая полость
çăвар ăшчикки — ротовая полость
çăвар маччи — небо
çăварĕ хăлха таран — рот до ушей

çăвар кар —
1) разевать рот
çăвар карса итле — слушать с разинутым ртом
2) громко говорить, горланить, орать
3) разбалтывать, разглашать, проговариваться

çăвар уç —
1) раскрывать рот
2) перен. сказать, молвить
çăвар та уçтармасть — он не дает и слова вымолвить

çăвар хуп —
1) закрыть рот  
2) перен. замолчать
хуп çăварна! — закрой рот!, заткнись!

çăвар типсе ларчĕ — во рту пересохло
çăвар тулли çи — набить полон рот
Унпа калаçса çăвар тутине те ямастăп. — погов. С ним говорить — только вкус во рту портить
çăварĕнчен ӳпки курăнать — ирон. изо рта видны легкие (об отощавшем, изголодавшемся человеке)
çăварти татăка кăларса ил — вырвать кусок изо рта
Çăвартан тухсан хапхаран тухать. — посл. Что вырвалось из уст, то вылетит за ворота. (соотв. Слово— не воробей, вылетит — не поймаешь).

2.
пасть (зверя, рыбы)
йытă çăварĕ — пасть собаки
Шăлĕ пур, çăварĕ çук. (Пăчкă). — загадка Зубы есть, а пасти нет. (Пила).

3.
отверстие, устье
горловина
кăмака çăварĕ — устье печи
вулкан çăварĕ — горловина вулкана, кратер

4.
дуло, жерло
пăшал çăварĕ — дуло ружья
тупă çăварĕ — жерло пушки

5.
глоток
кусок (на один укус)
пĕр-икĕ çăвар шыв ĕç — выпить глотка два воды

6. перен. разг.
едок, рот
çăвар нумай, тăрантаракан çук — едоков много, а кормильцев нет

◊
карма çăвар — горлопан, горлан, крикун
пĕр çăвартан сур — быть единодушным (букв. плевать одним ртом)
вĕсем пĕр çăварлă — они заодно
çăвар тулли калаç — выражаться, говорить грубо, непристойно

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

рот
çăвар маччи — нёбо
çăвара карса йул — ротозеять

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

авыз

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«рот», «пасть»; «отверстие»; пичке çăварĕ «отверстие (налив) бочки»; др. тюрк. (рунич.), МК, Замахш. ағыз, уйг. эгиз, узб. оғиз, азерб., туркм., тур. оғыз, башк., казах., к. калп. ауыз, ног., тат. авыз, кирг. ооз, алт. В, тув., хак. аас, кумык, авуз «рот», «отверстие» (в некоторых языках — азерб., тур., тув. и др.— «устье реки»).

Çавăн пекех пăхăр: