Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
то же, что çăлкуç 1.
çăл валакĕ — желоб у родника
кунта çăл тухать — в этом месте пробивается ключ
Пĕр кӳлле тăватă çăл юхса кĕрет. (Доение коровы). — загадка В одно озеро впадает четыре ключа. (Ĕне суни).

2.
колодец

3.
колодезный
артезиан çăлĕ — артезианский колодец
тарасаллă çăл — колодец с журавлем
çăл валашки — колода у колодца (для водопоя)
çăл пури — колодезный сруб
çăл тараси — колодезный журавль, оцеп
çăл урапи — колесо у колодца с воротом
çăл шывĕ — родниковая вода, колодезная вода
çăл алт — рыть колодец
çăл чав — рыть колодец
çулла çăл типсе ларнă — летом колодец пересох

3. спец.
ствол
шахта
шахта çăлă — ствол шахты

II.
см. çăлă

III. глаг.

1.
спасать, выручать, избавлять
уберегать
вилĕмрен çăл — спасти от смерти
инкекрен çăл — выручить в беде, выручить из беды
мăшкăлтан çăл — избавить от поругания
тыткăнран çăлса кăлар — вызволить, освободить из плена
тăван çĕршыва тăшмантан çăлса хăвар — отстоять родину от врага
Юлташ пуçа çăлнă. — посл. Хороший товарищ спасет тебе жизнь.

2.
дергать, выдергивать, вырывать, выщипывать
йĕтĕн çăл — теребить лен
мăк çăл — дергть мох
хур тĕкĕ çăл — ощипывать гуся
çăлса кăлар — выдрать
тымарĕпех çăл — вырвать с корнями (напр. траву)

3.
стискивать, крепко хватать, вцепляться
çухаран çăлса ил — схватить кого-л. за шиворот

4. разг.
бить, лупить, колотить

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

I.
колодец
çăл-куç — родник

II.
выщипывать, выдергивать
теребить
йĕтĕне вырмаççĕ, ăна çăлаççĕ — лен не жнут, его теребят

III.
спасать, выручать

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(с’ы̆л, с’ŏл), дергать, теребить. Альш. Улăм çăлнă чуне пĕчĕкĕ ача сасси илтнĕ, тет. N. Унтан вара пĕр урапа (телега) çиие курăк çăлса хучĕç те, çумккана йăтса вырттарчĕçĕ. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ пĕр кĕлте те пулсан çăлса тавăрăнат. Альш. Упи вăрман çăлат (дергает), тет, N. † Анкарти хыçне йĕтĕн акрăм, кам пырĕ-ши ăна çăлмашкăн. Календ. 1904. Çăра шăтсан, шитрен пĕрре анчах хăварас пулать, ыттисене çăла-çăла пăрахмалла. ЧС. Мана атте çӳçрен çăлса илчĕ. || Щипать. НТЧ. Çапла, пурне те чипер силлентерсе пĕтерсессĕн, хурĕ-кăвакалĕ(сене) тĕкĕсене хĕрарăмĕсем çăлаççĕ. || Подоть. || Захватывать. Пазух. Кантăр çинчи пусана та пĕрчĕн-пĕрчĕн татрăмăр; çакă ялăн хĕрсене те çăла-çăла илтĕмĕр. Б. Олг. Сăкмана çăлса тӳмелесе çӳрет. КС. Çуçĕнчен çăлса тытрăм. || Бить, дуть. Нюш-к. Пĕрре çăлмалла-ха ăна.

(с’ŏл), косить. Тюрл. N. Çăлнă çарансем çинче капансем лараççĕ. N. Петрав кунĕ иртсен, утă çăлма каяççĕ. Ерк. З1. Ыйтасшăн патшаран çаранлă утравсем: вырăс улпучĕсем туртса илнине, тата мăнастирсем çăлса пурăннине. См. çул.

(с’ŏл, с’ы̆л), выручать, выкупать; спасать. Хорачка. Çĕмренĕ хӳхĕм-тĕк той поç çĕмренне çăлат. N. Саклата пăрахнă япалана çăлса илеççĕ. В. Олг. Ну, пичи, каяс полĕ саншăн (в солдаты), çăлас поле сана. N. Вăл чăрш (ель) ĕмĕр-ĕмĕр лартăр çав вырăнта мана çăлнăшăн. N. Ман шăллăм, тӳрех çав ача патне çăлма кĕчĕ-кайрĕ.

(с’ŏл, с’ы̆л), ключ, родник. N. Çăл тухать, пробивается родник (в реке). ГТТ. Çăл тухнă. Ib. Çăл типнĕ. Актай. Çăл пур тăвайккинче икĕ кăвакал ларат. (Хĕр чĕччи). Сятра: с’ŏлдан шу э̆с’_нэ̆ ч’он’а валдан коры̆к _чэ̆_бэ̆_тсэ татса п̚ы̆раҕаччы̆, шу озал’ы̆ с’ын ы̆шн’а _кэ̆_рэ_срэ_н. ЧС. Вăл çăл пит хаяр, çавăнпа вăл упăшку суха тунă чух çавăнтан шыв ĕçнĕ те, тата шĕлепе (шĕлепкепе?) ана çине юлташсам валли ăсса кайнă, çăл ăна тытнă, халĕ ĕнтĕ ăна çăл чӳклемесен ямаст, чӳклемесен упăшку та вилĕ, тенĕ. Ал. цв. 9. Шыв çăлран тӳрех кĕленче чашăк çине юхса кĕрет. Бес. чув. З. Вăл çырма çула çăл пек кăна юхса выртнă, çуркунне темĕн тĕрлĕ хытă, çырма хĕррисене ише-ише юхса пынă. || Колодец. Изванк. Çăлĕ çине пăхсан, çара çăмарта анчах куратăн, пит йĕрĕнчĕклĕ. Çав çăмартасене, е ĕслĕк ерсен, е кĕсен-çăпан тухсан: çав çăл тытрĕ пулĕ, тесе, кайса яраççĕ. Ib. Чăх ашне пĕçерме çав çăлтан (т. е. Яшутка çăлĕнчен) шыв ăснă чухне: эпир шыв ăснăшăн ан çилен, тесе, пĕр çăмарта ячĕ. (Поминки). Ачач 2З. Анне, кала-ха: эпĕ ăçтан çурăлнă? тесе ыйтсан, амăшĕ çапла тыттарнă ăна.— Сана çăлран туртса кăларнă, тет. Орау. Мĕн пур çăла вĕлерекен амаль ярса тултарнă, тит. Она отравила все колодцы.

(с’ŏл), борть. Начерт. 157. Орау. Çăл, улей на дереве; борть (удей в дупле дерева).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

коткарырга (спасать)

кое (колодец)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«ключ», «источник», «родник», диал. «колодец»; др. тюрк., ПМК йул «ручей»; МК йул «источник»; азерб. (запад, диал.) чулйә «открытый водоём»; тур., тат. куйу «колодец»; «яма»; ср. монг. цээл «ключ», «родник», «источник, постоянно бьющий из земли».

, çул 1. «дёргать», «выдёргивать», «вырывать», «выщипывать»; 2. «косить траву»; др. тюрк., МК, азерб., туркм., тур., башк., тюм. йол, хам., узб. йулжулйолк, ног., кумык, юлк, хак. чул «дергать», «выдергивать», «рвать», «вырывать», «выщипывать»; желт, уйг., азерб., балк., карач., кумык, чал «косить (траву)»; ср. монг. зулгаах «теребить», «выдёргивать», «выщипывать», «полоть».

«спасать», «освобождать», «выкупать», «выручать», «избавлять»; çăлăн «спасаться», «избавляться», «освобождаться»; др. тюрк., тат., башк. йол, желт, уйг., АФТ йул «спасать», «освобождать», выручать».

Çавăн пекех пăхăр: