Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
веретено

веретенный
тулли йĕке — веретено с пряжей
йĕке пек çаврăнкала — быть подвижным, вертеться как веретено
йĕке тултар — напрясть полное веретено

2.
ось, стержень

осевой, стержневой
хултăрчă йĕкки — ось скальницы

◊
йĕке тымар — бот. стержневой корень
йĕке хӳре — крыса

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

веретено.

73 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(jэ̆_гэ, jэ̆г’э) sive арман йĕки, i. q. ултура йĕки. Стояк на ветрянке. Якейк. Йĕкен аялти пуçĕнче ухват, çӳлти пуçĕнче шĕштĕрнек. На нижием конце стояка — ухват, а на верхнем — шестерня. || | Fusus ferreus, qui versat catillum шыв арманĕ. Веретено, железный стержень, вращающий верхний жернов водяной мельницы. || «Главный стержень». Мочеи. || Quaedam pars кĕрпе арманĕ. Какая-то часть крупорушки. Турх. Пăрăс çинчи йĕке, кĕçĕн ултура йĕки. Веретено, находящееся на брусе, веретено малой шестерни. || Fusus molae manuariae. Веретено ручной мельницы. Шевле.

(jэ̆г’э, Пшкрт. jэ̆ҕӓ), веретено. Сред. Юм. Пĕчик ача ашкăнсан: йĕке тăрăш пôлман хăй, тавна ôн пик хытланса çӳрет, теççĕ. Чураль-к. Вĕрен тăрăх лаша самăртăп. (Йĕке толтарни). СТИК. Пирĕн хĕр-арăмсем йывăрлансан: мĕн ача çуратăпăр-ши? тесе, пĕлешшĕн вилеççĕ вара. Вĕсем, тĕлĕксем курсан, юри кӳрше кайса, çавăн çинчен калаçаççĕ. Тĕлĕкре йĕке курсан — хĕр çуралат, шăшлĕ (sic!) курнă пулсан — ывăл çуралат, теççĕ (если беременная во сне увидит веретено, то, говорят, родится девочка; если увидит кочедык, то сын). Ib. Йĕке — делается из беревы. Ib. Йĕке вăшăлтатат. Веретено жужжит. Орау. Темскер ман ура тупан ыратать-ха, чăтмалла мар, тен такăш йĕкепе шăтарать-и? Ib. Пĕрене, йĕке пек, пĕр пуçĕпе йăванса анса, тăрăнчĕ (ткнулось в реку). Юрк. Йĕке (пир тĕртнĕ çĕрте) Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулат. Если девушка перейдет через веретено, то муж ее будет плешивым. Тораево. Пĕр çынăн çичĕ ывăл пулнă, тет. Çав çынăн арăмĕ тата йăвăр çын пулнă, тет; ывăлĕсем калаççĕ, тет, амăшне: апай, хĕр пулсан, алăк çине йĕке чик; ывăл пулсан, шĕшлĕ чик, тесе калаççĕ, тет. Амăшĕ хĕр çуратрĕ, тет те, алăк çине йĕке чикрĕ, тет. Якейк. Вăл (растение) йĕке вĕç пек тохса, çитĕнсе ларать. Собр. Уй варинче йĕке чĕрес. (Ан хурмалли). Сятра. Тата ан йăвăççи курчĕ, тет те: ку мĕн, тесе, калать. Çын калать: ку апин йĕке чĕресĕ, (тет). || Часть мельницы. См. арман. Синерь. Армана çавăрат. çавăрат, тет. Ништан, тан авăрмаст, тет. Йĕкĕ кутне пăхрĕ, тет те, вуник мăйрауалăскĕр ларат, тет. Уресмет. Йĕке — небольшое железко, на котором находится нижний жернов N. Йĕке айĕ — коробка, в которой находится пятка веретена. || Осён у тăпса. (Б. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот). В. Олг. Ой хапхи алăк йĕки. || Ось скатльицы. Н. Карм., КС.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«веретено»; тур. иг «веретено»; «стержень», «ось»; Замахш., туркм. ак, АФТ, узб. йиг, тат. и (долгое) < иг, азерб. ий, уйг. йик, жик, желт. уйг. жик, кирг. ийик, к. калп., алт. В иик «веретено»; ср. монг. иг, ийг «веретено»; игдэх «прясть (с веретеном)». Может быть, происходит от эг, иг, эй, ий «гнуть», «сгибать» (?).

Çавăн пекех пăхăр: