Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
см. касă I.

II. глаг.

1.
резать
— перевод зависит от свойств предмета и характера действия:
рубить, отрубать, отрезать, пилить и т. д.
алăк кас — прорубить дверь
вăрман кас — валить лес
çăкăр кас — резать хлеб
çĕр кас — отрезать земельный участок
каснă вăрман — вырубка
касса ил — отрезать, отрубить
касса пăрах — отрезать, отрубить
касса кăлар — вырезать, вырубить
касса тат — перерезать, перерубить (пополам)
касса тăк — нарезать, нарубить (все, многое)
алла çĕçĕпе касрăм — я порезал руку ножом
Çиччĕ виç те пĕрре кас. — посл. Семь раз отмерь, один раз отрежь.

2.
копать, вскапывать
çерем кас — 1) резать дерн 2) поднимать новь, целину
Суккăр сысна хир касать. (Каюра). — загадка Слепая свинья вскапывает поле. (Крот).

3.
стричь, состригать
сурăх кас — стричь овец
сурăх касакан — стригаль
çуç кас — стричь волосы
чĕрне кас — стричь ногти

4.
кроить, раскраивать, выкраивать
кĕпе кас — кроить платье
Виçсе касни виçеллĕ. — погов. Что скроено по мерке, то по росту.

5.
оперировать, резать
вскрывать
унăн хырăмне каснă — ему оперировали желудок

6.
кастрировать, холостить
вăкăр кас — кастрировать быка
каснă така — холощеный баран

7.
прививать, делать прививку
шатра кас — прививать оспу
хул кас — прививать оспу

8.
причинять острую боль, резать, схватывать
вар касса ыратать — в животе режет
пилĕк касни — родовые схватки

9.
стегать, хлестать
пушăпа кас — хлестать кнутом
хулăпа кас — стегать прутом

10.
бить копытами, клювом
лягаться
клеваться
лаша касать — лошадь бьет копытами
Пĕр каска урлă икĕ автан пăхаççĕ, пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). — загадка Два петуха смотрят друг на друга через колоду, да клюнуть не могут. (Глаза).

11.
разъедать, изъедать, проедать
кĕпене тар каснă — рубашка сопрела от пота
миххе шăши каснă — мыши прогрызли мешок

12.
размывать, разрушать (текущей водой)
çул хыттине шыв каснă — дорогу размыло (водой)

13.
пропитывать чем-л.
аша тăвар каснă — мясо просолено

14.
подводить, мешать
губить
унпа калаçăттăм та, чĕлхе пĕлменни касать — я поговорил бы с ним, да незнание языка мешает

15.
бойко говорить
резать, шпарить прост.
чăвашла касать кăна — она так и шпарит по-чувашски
нимĕçле касаççĕ кăна — они так и шпарят по-немецки

16.
говорить резко
обрезать
касса тат — обрезать (о грубияне)
Тимĕр касни тӳрленет, сăмахпа касни тӳрленмест. — посл. Рана от железа заживает, рана от грубого слова — нет.

17.
изъездить, исходить
странствовать
таскаться прост.
тĕнче кас — странствовать по свету
ял кас — таскаться по деревне

18.
сильно, страстно хотеть, жаждать
рваться к кому-чему-л.
киле каясшăн кас — рваться домой
лаша шывшăн касать — лошадь хочет пить

19.
сильно действовать на ощущения, чувства и т. п.
— перевод зависит от сложившихся в русском связей слов:
бить, ударять, резать, мучить и т. д.
сивĕ касать — мороз пробирает
çил касать — ветер пронизывает
хуйхă касать — горе терзает
куçа тĕтĕм касать — дым ест глаза

◊
касмăк кас — зарканить, поймать арканом
каснă салма — домашняя лапша
каснă лартнă — точь-в-точь

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

рубить, резать, стричь; оскопить (человека); легчить (коня); скроить; касса ил – срезать; касăк – отрезок, ломоть; кусок; каскалакан – плотник; кастар – побудить резать; касса пĕтер – вырубать; касса кăлар – вырезать; касса кăларни – вырезка; сăхман кас – скроить картон; касса çур – колоть; кастарнă çын – евнух; касса йар – срубить; касса тат – перерубить, перерезать; касă – гряда; порядок, рубец, бороздка; деревня; квартал; касси-кассипе – целыми кварталами; кассипе – целым кварталом.

86 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(кас), резать, рубить, пилить. Янтик. Кассан, юн тухмĕ унтан (так говорят про скупого человека). Сред. Юм. Кассан та, йон тохас çок (очень скупой). Чураль-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). N. Кĕсем, пошăт касассу-япалу!... тарнă, тет. N. Тыр вырнă чухне, касса-касса пынă майĕпе кашлинче кас-пăрах! (срезая хлеб вдруг...). Ала 56. Чăнах та ман мăй патне (до моей шеи) касса çите пуçларĕç (начали допиливать). ТММ. Вунă хут виç пĕрре кас. (Послов.). Изамб. Т. Сарнă чухне пур кĕлтесене те касаççĕ (во время аштарни). Богдашк. † Хĕреслĕ, хĕреслĕ касатпăр аслă урама илемшĕн. Упа 764. Икĕ çын вăрмана йывăç касма кайнă. Два человека пошли в лес рубить деревья. Т. Григорьева. Пуçа кассан, çĕлĕк тăхăн, алла кассан, алса тăхăн, теççĕ. (Послов.) N. † Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. N. Вăрманне касса илмелле сутнă (на сруб). N. † Шурă хăва каснă çукчĕ, ывăнтарчĕ хулсене. Рак. Хăйсен алăкне те таçтан каснă — ĕмĕрте те кайса кĕрес çук, тесе вăрçаççĕ арăмсем. Ала 87. Çав чула хĕçпе кас. КС. Вăрçăра темĕн чухлĕ салтак касса пăрахаççĕ. Вĕлле-хурчĕ. Кĕрĕкунне, пыл пуçтарас вăхăт çитсен, чиерех çынсем хăйсенне çеç мар, çынсенне, ют паллă пулсан та, вăрттăн пылсене каса каса илсе, хуçисене ахаль тăратса хăвара пуçланă. Орау. Кăçал тырă лайăх пулчĕ, касса та уçăлмасть (густой, и крупные колосья; хороший налив). Шел. 21. Урпасемпе пăрисем касса уçăлми пулатьчĕç. N. Малтан йĕри-тавăра çеремне касса тухатăн. N. Хĕрарăмсем ку вăхăтра хăшĕ йĕтем касаççĕ. Скотолеч. 28. Чĕрнесене касса якатас пулать (ногги). || О костюме. ЧП. Пурçăн пиçиххи пилĕке касать (режет, жмет поясницу). КС. Енчĕк кант(д)ри мăя касать. || О рези. Б. Олг. Ой, вар касса кайрĕ, чăрр! вар касса кайрĕ! Утăм № 1, 26. Нумай йĕтĕн чĕрӳне касса, тĕл пулмарăн сунан ĕмĕте, илтеймерĕн ирĕклĕ сасса, килĕшмерĕ сана ват тĕнче. || Клевать. Якейк. Корак касман пĕрчĕк çок (все ягоды у рябины исклеваны). || Грызть. N. Хутаççа шăши каснă (продырявили). N. † Пире укçа памасан, шăши кастăр енчĕкне. Сала 97. † Çав укçана памасан, шăрши кастăр енчĕкне. || Кроить. Шишкин. † Шор сăхман ăма осал? — Сак çине хорса каснăран. Чершаг. Ман ачанне сăхман касрăн-и? (скроил-ли?) || Стричь. Яргуньк. † Инке маншăн ма макăран? — Сурăх, тесе, касас çук, сăхман туса, тăхăнас çук. КС. Паян сурăхсене касса ятăм (остриг). N. Хăлха таврашне ытла кĕске касрăн-çке эсĕ? Ты уж слишком коротко остриг волосы около ушей! N. Ачасем çӳç(ĕ)сене эп яланах хам касап, çынна кастармастăп. || Рубнуть. Кан. Вăл тӳрех çывăракан старик патне пырса, ăна пуçĕнчен каснă (рубнул). || Оперировать. Юрк. Унта каснă хыççăн (после операции) вилет (умер). Кан. Пульнитсара пуринчен ытла касса тӳрлетмелле чирсемпе выртаççĕ. || Анатомировать, вскрывать. Чхĕйп. Вилнĕ çынна лекĕрсем каснă (вскрывали). || Легчить, castrare. В. Олг. Мăкăр кас. Вотлан. Нӳхрепре касман така çӳрĕ? (Шăрши). || Ударить передними ногами. Орау. Чуттах хăйне касатьчĕ. Лошадь чуть не ударила его передними ногами (встав на дыбы). || Проедать, промывать (о воде). Орау. Шыв çул хыттине касса кайнă та, çул хĕрринче шĕл-кĕшленсе (т. е. юрпа хутăш) тăракан шывсем юхса кайнă. || Ударить, бить. Орау. Çĕннисем (те, кто стоял за передел) ватса вĕлернĕ, теччĕр, тесе, Терентюкĕ лешĕ (т. е. Шăрши) вилсен, пĕкĕпе пырса каснă, тет. Ib. Ачана касрăмăр. Мы отдубасили, отколотили парня. N. Унтан касат, касат чăпăрккăпа, арăмĕ тăраймас. Тогач. Пĕр каска урлă икĕ алтан пахаççĕ, икĕш те пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). Ала 6°. Сикнĕ чух, эсĕ манăн купарчаран кас. ТММ. Пĕр ута (лашана) касни пин ута çитет. || Убить. Юрк. Пăшал пенине леш енчисем илтсен, эпир ăçта тăнине пĕлсе, çĕрле çывăрсан, хамăра касса пĕтерсе кайĕç тесе, хăраса... || Губить. Сборн. по мед. Пирĕн хура-халăха, сывлăхлă пурăнас тесен те, çав пĕлменниех (невежество) касать. Чхĕйп. Сымар çынĕ чĕрĕлмесен, вилсен: çук, пирĕн çына хăш киремечĕ те пулсан касса карĕ, тенĕ (говорили). Юрк. Укçа çукки касат (безденежье донимает). Кан. Анчах лапка прикашчăкĕ путсĕр çын пулни касрĕ. || Сред. Юм. Касать, очень нужно. || Бойко говорить. КС. Вăсам вырăсла касаççĕ анчах! Они хорошо говорят по-русски. N. Чĕлхи çĕлен сăнни пек касать шуйттанăн. || Изьездить, исходить. Орау. Виттĕр каснăç эппин эс Хусана! Ты, значит, всю Казань изъездил (напр., переезжая с квартиры на квартиру). Ib. Хусан кĕпĕрнине виттĕр каснă ĕнтĕ вăл. Рак. Лутра вырăс ял касать. (Укçа). Бюрг. Тĕнчене касса çитнĕ (обошел, видел весь свет; нехороший отзыв). Утăм. Çавăнпа эп халь тĕнче касап. Альш. Хула касса çӳрерĕмĕр. Мы ходили по городу. Шел. 88. Тĕнче касса çӳресех пĕтеретĕн пурлăха. || Очень хотеть. Якейк. Ман йорра вĕренесшĕн касатьчĕç анчах хĕрсем (очень хотели). Кильд. Кам апла аскăншăн кассах çӳрекен пур. Кан. Пĕтĕ ĕне вăкăршăн касмаст. || О пронзительном ветре. Орау. Çил виттĕр каса пуçларĕ. Ветер, крепчает. N. Çурçĕр енчен, витĕр касса, сивĕ çил вĕрнĕ. Н. Лебеж. † Ман çийĕмре йĕтĕн пир кĕпи, мĕн касмин те, çил касать. || Полтава. Ак сасартăк çын сасси, вăйлă саспа кăшкăрни хаяр касса илтĕнчĕ («вдруг восклицанье раздалось»). || Тюрл. Сăкман лайăх çипçассăн: касса тăрать, теççĕ.

улица, околоток; деревня? Хурамал. У деревни бывает: анат кас — нижний конец, вăта кас — средняя часть, ту кас — верхний конец. Эпир çур. çĕршыв. 21. Хамăр енче, Сĕлескер тĕлĕнче, икĕ «Анатри ял» (малти касĕпе, кайри касĕ) лараççĕ. ППТ. Пĕр кас ачисем, пухăнса, тепĕр касса каяççĕ те: атăр, сĕрен пуçлар, утланса тухăр, теççĕ. N. Вăл тăрăшнипе пирĕн виçĕ школ пулчĕ: çак кас Мăнçырмара пĕрре, леш кас Мăнçырмара пĕрре. Ст. Шаймурз. † Пиртен савнă, тусăм инçе мар, пĕр кас урлă кайсан тусăм курăнать. Пазух. Пиртен савнă туссем, ай, инçех мар, пĕр кас урлă каçсан, курăнат. Тогаево. † Пирĕн касăн хĕрĕсем шăратса лартнă çурта пек. Тим. † Кас-кас урлă эпĕ кайса тус пултăм, кассенче кураймансем нумайран. Альш. † Ах, аппаçăм Татьяна, кил илемне кӳретчĕ; кунтан эсĕ кайсассăн, кас илемне кам кӳрĕ? АПП. † Кас-кассенĕн ачисем, мулахайĕпе мухтанать. ЧП. Çӳлти кассенĕн ачисем, анат касра пура пураççĕ. Елаур. Ялавăрта вунă кас. || Повидимому, иногда соответствует русскому «Курмыш». Елаур. Йăлăм-кас — Верхний Курмыш; Анат-кас — Нижний Курмыш (улицы с. Елаура). || Часто встреч. в назв. деревень, в особенности у верховых чуваш: || Порядок домов в деревне). Рааs.

часть, подоса; отрезок времени. N. Унăн сасси çичĕ кас хырă урлă илтĕннĕ, тет. (Такмак). Т. VI, 2З. Кас пĕлĕт пек пухăнса, тĕтре пек саланса кайтăр. (Куç чĕлхи). Тюрл. Çол орлă кас-кас лартнă çоранлă тăмон, лашасене йăвăр. Хăр. Паль. ЗЗ. Кас-кас йăваш çил хускатнă майăн кусем çине тумламсем шăпăртатаççĕ. Сред. Юм. Çил кас-кас килсе тулласа каять (порывистый сильный ветер). Ib. Кас-кас — по временам. Никит. Кăвак тинĕс пек, кас-кас килнĕ çилпе хумханса ларат (ыраш). || Группа, отряд. N. Хĕрсем, кас-кас пĕрле пухăнса, юрла-юрла ĕçлеççĕ.

борозда. Чуратч. Ц. Эпĕ, атте пĕр-ик кас сухаласа çаварăнсан, унтан ыйтрăм: катана каям-и? тесе. КС. Кас айне ак = ака айне ак, сеять под борозду (т. е. сначала сеять, чтобы потом вспахать). Слакбаш. Кас витнĕ. (Всходы) уже закрыли собою борозды.

(кас), газ. Сред. Юм. Хосанта ĕлĕк каççĕне (по вечерам) кас çонтарнă (зажигали).

(кас), от кай, то же, что каяс. Никит. Анне Ишеке кас, тет. Ib. Унта кас пулать хамăрах. Туда надо сходить кам самим.

встр. в сложении: кас-пик.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

кисәргә

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[kas]
(for) tranĉi ((for)tranĉu)
çăкăр касса пар-ха — bonvolu tranĉi panon
вăрман кас — haki arbaron
касса ил — fortranĉi
касса пăрах — detranĉi
касса тат — distranĉi
касса тăк — tranĉi (je pecoj)
çӳç кас — tondi harojn
çӳç кастар — tondigi harojn

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «резать», «рубить», «вырубать»; 2. «кроить»; кастар «холостить», «кастрировать» (жеребца, борова); МК, туркм., тур., узб., кирг., казах., к. калп., ног., алт. В, ойр., тув. кес, азерб., уйг. кәс, башк., тат., хак. кис, кумык, гес «резать», грубить», «кроить»; казах., тув. кестир «кастрировать»; якут. кыс «строгать».

«без дела бегать по деревне с разными новостями или просто так, от нечего делать»; КБ кӓз, Замахш. кес «ходить», «путешествовать»; уйг. кәз, тур. гез, азерб. гәз «гулять», «прогуливаться», «ходить», «расхаживать», «сновать», «бродить», «переходить с места на место, от одного к другому», «путешествовать»; кирг. кез, тув. кези «бродить», «бродяжничать»» «странствовать», «объезжать»; чаг., туркм., к. калп. гез, узб. кез, якут. кәс «ходить», «бродить по улицам»; хак. хас «бегать», «убегать»; чув. ял кас(ать) — так говорят о непоседливом человеке, который почти каждый день бегает из дома в дом, успевает везде побывать, первый узнаёт всякие новости и сообщает другим, ср. башк., тат. ил гиз, казах. эл кес, туркм. юрт гез «странствовать», «путешествовать»; азерб. кәзинти, кәзмә, тур. гезинти, туркм, гезим «прогулка»; казах. кезеген «привыкший шататься по домам и аулам». От этого же слова Вамбери производит слово казак.

«небольшой отрезок времени»; кас-кас сил вĕрет «время от времени (порывисто) дует ветер»; к. калп. гез, узб. кез «время», «пора», «момент»; кирг., казах. кез «момент», «время», «случай», «удобный случай». От кас.

, касă 1. «выселок», «околоток», «часть деревни», «улица»; 2. «борозда», «полоса (часть пространства)»; анат кас «нижняя часть», «нижний конец деревни»; тури кас «верхняя часть», «верхний конец деревни»; названия деревень: Палешкасси, Паланкасси, Вăрманкас — деревни, появившиеся в результате вырубки на определенном пространстве рябиновой, калиновой или дубовой рощи; Енькасси, Ениккасси — деревня, получившая свое название от первого поселенца Еника. От каскас.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

я.я. урам. Тата камран та пулин çыру илсен те çавăн пекех тарăхса пĕтетĕн: пĕрин патне йăтса каян – килте çук, тепĕрин патне пыран – вулаймасть; çапла хăш чухне пĕр çыру вулаттарасшăн пĕтĕм касса (урама) çавăрăнатăн; тата вăл çырура те ют çын пĕлмелле япала çинчен çырнă, те çук, ăна пĕлместĕн [Абрамов 1988:178].

Çавăн пекех пăхăр: