Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
пар

паровой
шыв пăсĕ — водяной пар
пăс пăрăхĕ — паропровод
пăс турбини — паровая турбина
пăс хуранĕ — паровой котел
пăспа ĕçлекен двигатель — паровой двигатель
пăса тух — превратиться в пар
улăма пăспа вĕрилесе çемсет — запарить солому
Вăррăн пуç тӳпинчен пăс тухать. — посл. У вора из головы выходит пар. (соотв. На воре шапка горит).

◊
пăспа хăрат — действовать нагло, брать на пушку

II. глаг.

1.
портить, ломать, разрушать, приводить в негодность
велосипеда пăс — сломать велосипед
кăмăла пăс — испортить настроение
сывлăха пăс — испортить, расстроить здоровье
кайăк йăвисене ан пăсăр — не разоряйте птичьи гнезда
сăмахсене пăсса калаç — говорить, коверкая слова
ачана ытлашши астарса пăснă — ребенка испортили излишним баловством
тĕттĕмле вулани куçа пăсать — чтение в темноте портит зрение
Ĕç тăрантарать, кахал пăсать. — посл. Труд кормит, а лень портит.
Пăсасси çăмăл та тăвасси хĕн. — посл. Испортить легко, а сделать трудно.

2.
разбирать (на части)
кăмака пăс — разобрать печку
кĕрĕк пăсса çĕле — перешить шубу
çурта пăсса куçар — разобрать и перевезти дом

3.
расстраивать, портить, разлаживать, приводить в расстройство
вара пăс — расстроить желудок
плансене пăс — разрушить планы
рояль ĕнерне пăс — расстроить рояль
çемьене пăс — разбить семью
туя пăс — расстроить свадьбу
эсĕ пĕтĕм ĕçе пăсса хутăн — ты испортил все дело
Сысна хырăмне ыраш пăсмасть. — погов. Рожь желудку свиньи не во вред.

4.
нарушать что-л., не соблюдать чего-л.
апат режимне пăс — не соблюдать режима питания
дисциплинăна пăс — нарушать дисциплину
патшалăх чиккине пăсни — нарушение государственной границы
йĕркене пăс — 1) ломать строй, расстраивать ряды 2) нарушать порядок

5.
искажать, извращать, фальсифицировать
истори чăнлăхне пăсни — искажение исторической правды
фактсене пăсса кăтарт — извратить факты
ку шухăша куçарнă чух пăснă — эта мысль искажена при переводе

6.
порочить, поносить
ырă ята пăс — опорочить доброе имя

7. в отриц ф. пăсмасть
не мешает
кăна пĕлни пăсмасть — это не мешает знать
юпăнчă пăсмĕччĕ сана — тебе плащ не помешал бы

8.
разрезать (напр. пирог)
хура пăс — разрезать гуся на части

9.
нарушать, не сдерживать, не выполнять (слово, обещание)
преступать (клятву)
тупа пăсакан — клятвопреступник

◊
çерем пăс — поднимать целину, распахивать залежи

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пар.

130 стр.

испортить, портить, ломать; зачеркивать; çынна пăс – испортить человека; çырнине пăс, хурат – зачеркнуть написанное; пирĕн йалсене пăсса хăварнăшăн – за то, что, он (предок) испортил наших деревенских; пăсасси тăвасси мар – испортить не то, что сделать.

130 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(пы̆с, пŏс), пар. Ст. Чек. Хуранран пăс тухат. Сред. Юм. Пу или пăс, пар. Сăмавартан пу (пăс) тôхнипе кантăксĕм пĕтĕмпе тарласа пĕтнĕ. Орау. Лашасенчен пăс пĕтĕмпе тухать, лавсем йăвăртарах пулчĕç. Тюрл. Сивĕре алăка уçсассăн, пăс кĕрет. || Угар. О сохр. здор. Кӳкĕрт пăсĕпе пӳрте тĕтĕрсе тултарас пулать. Карамыщ. Йăс-пăс пор-ха пăртак. Есть небольшой угар. СТИК. Пăсне те кăлармарĕ. Так говорят о человеке, напуганном кем-нибудь так, что он сидит словно на иголках и ничего не говорит. || В перен. смысле. Якейк. Хун (= хăвăн) пĕр вăй та çок, пăспа хăратан анчах (храбрый, ловкий, сильный только внешностью, движениями, с виду). N. Пашалу Çтаппанин пăсĕ анчах унăн (т. е. его бояться нечего).

(пы̆с, пŏс), портить, испортить. N. Пăсасси çăмăл та, тăвасси хĕн, теççĕ. (Послов.). || Производить порчу, вредить колдовством или знахарством. КС. Çын пăснă (порча колдовством, вносящая разлад между мужем и женою). Изванк. Пăсассине вăсем ним япаласăрах, кирек ăçта пулсан та, пăсатчĕç. Хăш чух çын сисесрен, чĕлĕм туртнă чухне пăсаççĕ. Чĕлĕм туртнă чухне çын сисмеçт, ахал сурса тăрсан, çын сисет. Çавăнпа чĕлĕм туртнă чух нумайăшĕ пăсаççĕ. Çав пăсмалли чĕлхесем ак çапла пуçланса каяççĕ: çитмĕл те çичĕ çул уйра хăрса выртнă армутисенчен хăçан чечексем тухчăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăле-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу. Çитмĕл те çич çул çитĕнсе хăрса кайнă шур хурăнтан хăçан та хăçан чечек тухтăр та, вăл çын тин этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! Çитмĕл те çич çул пĕлт çинче çитĕннĕ пысăк чăрăш. Çав чăрăш хăçан та хăçан тинĕс тĕпне кайса ӳксе тепĕр хут çĕнĕрен чечек кăлартăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! || Рушить (кушанье). N. Çырлах турра, тырă пуç паратпăр, çак хуран тулли пăтă пек, пăсман хур пек, килес çула çитмелле пултăр. N. Унтан хăти, туй пуçлăхĕ, хура пăснă çĕре пырать. Сиктер. Тепĕр чашкăпа хур пăсмасăрах чылай халлĕнех (в цельном виде) тула илсе тухса сĕтел çине лартаççĕ. Туй. Çак хура çак туйшăн пăсса вакла. [Пăсас значит испортить, потом разбить цельный предмет. Пăсса вакла — гусь до этого был цел, теперь вот его нужно разбить на части]. || Сломать (строение). N. Çурт пăс. || Разбирать. Хурамал. Сурат пăсса урапа çине тиясан, урапа перекетне пар. Собр. Авăн пăсăпăр, турă, авăн перекетне пар. || Расстраивать. Изамб. Т. Усем те пăсмасан (не расстроят дела), ывăлĕ те кăмăлласан... || Отменить. С.-Устье. Каланă сăмаха пăсас мар, тет. Изамб. Т. Микуç, Ерми, тата ыттисем те, начар çаран тухнă та: пăсас, çĕнĕрен валеçес, теççĕ. || Расстроить скрипку. К.-Кушки. Якейк. Ман ĕнтернĕ скрипка такам пăснă. || Переделать. Юрк. Вырăсла сăмах паллисене пăсса урăхла тунă, тет. Скотолеч. 22. Таканлани тĕрĕс мар пулсан, пăсса таканлаттарас пулать. Орау. Хăй кĕрĕкне пăсса мана кĕрĕк туса парасшăнччĕ. || Раскрыть, распечатать. N. Эсĕ пире хĕрхенмерĕн, çын хыççăн кайса, эсĕ киле ямарăн, хуралта пăсса вуланă хутпа яла култартăн. || Перепахать. Янтик. Ну, кăçал пăсса акмалли нумай. IЬ. Кăçал пăсса акни пит нумай (много перепашек). Якейк. Ана пăсса акрăмăр (когда хлеб не взошел, перепахали и посеяли другой хлеб). || Мешать, стать лишним. Якейк. Паян кĕрĕк тăхăнсан та пăсас çок (не мешает и шубу надеть). || Разорять. Сятра. Тата кайăк юйи (= йăви) пăсап, çăмартисене ĕçеп (гов. лиса). || Распустить дурную славу. ГТТ. Ял илемне ан яр, ял ятне ан пăс. N. Çитменнине манăн ята та пăсасшăн канаш турĕç. || Лишить невинности.

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[pos]
rompi (rompu), detrui (detruu); malheli (malhelpu)
телефона пăс — rompi telefonon
кăмăла пăс — malbonigi humoron
патшалăх чиккине пăсни — rompo de ŝtatlimo
пĕлни пăсмасть — la scioj ne malhelpas
пăсăк — difekto, rompaĵo
пăсăк çанталăк — malbona vetero

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«пар», «испарение»; алт. В пус, тув. бус, кумык, пус, башк. боç «пар», «испарение»; тур. пус «пар», «лёгкий туман»; тат. бәс «иней»; чув. пăслан, башк. боçлан, ног. пуслан, тув. бустал «испаряться»; см. пу.

«портить», «ломать», «разрушать»; др. тюрк., тефс ХII-ХIII вв., уйг., узб., кирг., казах., к. калп., ног., кумык, буз, туркм., тур., башк., тат. боз, азерб. поз, алт. В, хак. пус, ойр., тув. бус «портить», «ломать», «разрушать», «повредить».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

я.я. сывлăшри шыв. Хурт купинче ăшши çак 12° ытларах пулсан пичетлемен пыл сывлăшри шыва (пăса) илес çук <…> [Хабачев 1910:30–31]; Сывлăшăн тăваттăмĕш пайĕ пăс, вĕçсе çӳрекен шыв [Третья 1911:103].

Çавăн пекех пăхăр: