Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
слово
словом

словесный
словарный
иккĕмĕшле сăмах — производное слово
кивелнĕ сăмах — устарелое слово, архаизм
пулăшу сăмахĕ — служебное слово
çĕнĕ сăмах — неологизм
хăй пĕлтерĕшлĕ сăмахсем — знаменательные слова
хутлă сăмах — сложное слово
кĕскетнĕ хутлă сăмах — сложносокращенное слово
ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем — заимствованные слова  
сăмах вĕçĕ — окончание слова
сăмах йышĕ — словарный состав
сăмах майлашăвĕ — словосочетание
сăмах пĕлтерĕшĕ — значение слова
сăмах пулăвĕ — словообразование
сăмах тытăмĕ — состав слова
сăмах улшăнăвĕ — словоизменение
сăмах форми — форма слова
сăмахпа усă курни — словоупотребление
сăмах тăвакан аффикссем — словообразовательные аффиксы
сăмахран сăмах куçар — переводить буквально, дословно
пĕр сăмах сиктермесĕр — от слова до слова, слово в слово
Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. — посл. Конь сорвется — поймаешь, слово сорвется — не поймаешь. (соотв. Слово не воробей, вылетит — не поймаешь).

2.
фраза, высказывание, слово, что-л. сказанное
ӳкĕт сăмахĕ — увещевание, уговоры
тавтапуç ырă сăмахшăн — спасибо на добром слове
аннӳ сăмахне итле — слушайся (советов) матери
сăмах чĕн — промолвить слово
сăмах хуш — вмешаться в разговор, подать реплику
сăмах та хушма çук — нельзя и слова промолвить
сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ — фольк. поверив чужим словам, я потеряла свою головушку (из причитаний невесты)
Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах. — погов. Не знаешь — одно слово, знаешь — сто слов. (соотв. Не знаешь — и взятки гладки).

3.
слово, обещание, обязательство
сăмах паратăп — даю слово, обещаю
сăмаха тыт — держать свое слово
сăмаха çилпе ан вĕçтер — не бросай слов на ветер

4.
слова, текст
юрă сăмахĕсем — слова песни
тупа сăмахĕсене вула — зачитать текст присяги

5.
слово, право слова
сăмах ирĕклĕхĕ — свобода слова
сăмах ыйт — просить слова

6.
речь, разговор, беседа
сăмах çаврăнăшĕ — оборот речи
сăмах çаврăнăçĕпе май — к слову
сăмах май — к слову
сăмах çине килтĕн — ты легок на помине (букв. ты пришел, когда речь шла о тебе)
сăмах тапрат — поднять вопрос, заговорить о чем-л.
сăмах хускат — поднять вопрос, заговорить о чем-л.
çын сăмахне ан пӳл — не перебивай говорящего
сăмах мĕн çинчен пырать? — о чем идет речь?
сăмахран ĕçе куç — перейти от слов, разговоров к делу

7.
речь, слово, выступление
прокурор сăмахĕ — речь прокурора
саламлă сăмах — приветственное слово, приветствие
сăмах кала — выступить с речью
юлашки сăмах — 1) заключительное слово (на собрании) 2) последнее слово (на суде)

8.
речь, способность говорить
тăван сăмах — родная речь
сăмах пултарулăхĕ — способность говорить, дар речи
сăмахпа кастар — говорить резко, резать (языком)
вăл сăмаха ăста çын — он мастер говорить

9.
уговор, договоренность
сăмах тат — 1) уговориться 2) совершить сделку
пĕр сăмаха кил — прийти к согласию
Сăмах укçаран хаклă. — погов. Уговор дороже денег.

10.
весть, известие, сообщение
новость
сăмах çитер — известить, уведомить
ку сăмах пирĕн пата та çитрĕ — эта новость дошла и до нас

11.
слух и слухи, сплетня и сплетни
пересуды, толки
сăмах кăлар — пустить сплетню
сăмах сар — распускать слухи
хула çинче тĕрлĕ сăмах çӳрет — по городу ходят разные толки

12.
брань, ругань
выговор
попрек, упрек
саншăн сăмах тиврĕ — из-за тебя мне сделали выговор
сăмах илт — заслужить замечание, выговор
сăмах ту — попрекать чем-л.
сăмах тĕк — 1) упрекать 2) намекать, делать намек

13.
пожелание, напутствие
пил сăмахĕ — благословение (молодоженам)

14.
дело, вопрос
мĕн сăмахпа килтĕн? — по какому делу ты пришел?
манăн санпа калаçмалли сăмах пурччĕ — мне надо бы обсудить с тобой один вопрос

15. уст.
заклинание, наговор, заговор, магическое слово
ăшăтакан сăмах — приворотное заклинание
сăмах вĕр — заклинать, заговаривать

◊
сăмах арманĕ — болтун
сăмаха тытаймасть — он болтлив
сăмах вакла — беседовать, судачить
сăмах вăлт — выпытать, заставить проговориться
сăмах вылят — говорить шутливо, играть словами
сăмах çаптар — пустословить, болтать
сăмахпа — на словах
пĕр сăмахпа каласан — одним словом
сăмах та çук — и речи нет, разумеется
сăмахран тух — ослушаться
ваттисен сăмахĕсем — пословицы, поговорки

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

слово
речь
слух
молва
слава
умĕн вуламалли сăмах — предисловие
сăмахран калас — к слову, к примеру сказать
сăмах тат — уговориться
сăмах çавăрăнăçĕпе — к слову
сăмах пар — обещать
сăмах пайĕ — слог
сăмах выльатакан — сплетник
ырă сăмах сарăнлă — слава распространилась
унăн мĕн пур сăмахĕ-йумахĕ те пăрусем, вăкарсем çинче анчах — у него все речи вращаются только около телят и быков
сăмах хуни — сделка
сăмах хуш — сказать, замолвить

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

сүз

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[somah]
vorto, parolo
кивелнĕ сăмах — arkaismo
çĕнĕ сăмах — neologismo
сăмах вĕçĕ — vortfinaĵo
сăмах йышĕ — vortprovizo, leksikaro
сăмах майлашăвĕ — vortkombino
сăмах пĕлтерĕшĕ — signifo de vorto
сăмах пулăвĕ — vortformado
сăмах тытăмĕ — vortstrukturo
сăмах хуш — interrompi parolon
сăмах пар — doni parolon, promesi
сăмаха тыт — teni parolon
сăмах çаврăнăшĕ — parolturno
сăмах май — interalie, ceter
сăмах тат — interkonsenti
ваттисен сăмахĕсем — proverboj, proverbaro
сăмах-юмах — babilo, interparolo, onidiroj
disputoj
сăмахла — paroleti, diri, interparoli
сăмахлăх — folkloro
сăмахран — ekzemple, interalie

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «слово»; 2. «речь»; сăмахла «разговаривать», «беседовать»; др. тюрк. (рунич.) саб, caбығ (вин. п.), Зол. бл., ПК, тефс. XII—XIII вв. сав «слово», «речь». Чув. сăмах— древняя форма вин. п. от *саб: ср. сабығ ~ сăмах.

Çавăн пекех пăхăр: