Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
прыгать, скакать
çӳллĕшне сик — прыгать в высоту
тăршшĕне сик — прыгать в длину
шалчапа сикни — прыжок с шестом
хăрах уран сик — прыгать на одной ножке
сиксе ан — спрыгнуть
сиксе ил — подпрыгнуть, подскочить
сиксе каç —перепрыгнуть
сиксе хăпар — вскочить, вспрыгнуть (на что-л. высокое)
Хура хирте шурă мулкач сикет. (Хăмапа пурă). — загадка В черном поле скачет заяц-беляк. (Доска и мел).
Туй тесен, тукмак та сикне. — погов. Услышав о свадьбе, и чурбан подскочил с места.

2.
бушевать, неистовствовать
биться
вут сикет — пламя бушует
хумсем урнă пек сикеççĕ — бешено бьются, волны

3.
двигаться, передвигаться, перемещаться
кунтарах сик — подвинься сюда
вырăнтан сик — тронуться с места
пĕр сикмесĕр лар — сидеть не двигаясь, неподвижно

4.
проваливаться
низвергаться
шыв шавласа сикет — вода с шумом низвергается вниз
Васкакан вакка сикнĕ, тет. — погов. Торопыга в прорубь провалился. (соотв. Поспешишь — людей насмешишь).

5.
вздрагивать, дергаться
биться, стучать
тутисем кăшт сикрĕç — его губы чуть вздрогнули
хăранипе шартах сикрĕм — от испуга я сильно вздрогнул

6.
вывихиваться
шăмă сикнĕ — кость вывихнута
алă сикнине тӳрлет — вправить руку
Ура сиксен сыпăнать, кăмăл хуçăлсан сыпăнмасть. — посл. Вывихнутая нога заживет, сердечная рана — нет.

7.
быть пропущенным
тĕрленĕ чух икĕ куç сиксе юлнă — при вышивании пропущено два глазка

8.
проходить, миновать (о времени)
çумăр çумасăр пĕр кун сикмест — не проходит и дня без дождя

9.
покрывать матку (о самце)

10.
в форме деепр. сиксе с некоторыми вспом. глаголами.
образует составные глаголы, выражающие резкое, энергичное или неожиданное действие, движение:

сиксе вĕре — сильно кипеть, бурлить

сиксе лар —
1) пересесть, отсесть (на другое место)
2) насесть, наброситься, накинуться

сиксе тавлаш — яростно спорить
сиксе тăр — быстро подняться, вскочить (с места)

сиксе тух —
1) выскочить, выпрыгнуть
кантăкран сиксе тух — выпрыгнуть из окна
2) выскочить, выпасть; сместиться (со своего места)
пуртă савăлĕ сиксе тухнă — клинышек у топорища выпал
3) возникнуть, появиться неожиданно, вдруг
эсĕ ăçтан сиксе тухрăн? — откуда ты вдруг появился?
4) перен. случиться, обрушиться (о беде, несчастье)
вспыхнуть (о пожаре, эпидемии)
возникнуть (о трудностях, препятствиях)

сиксе ӳк —
1) наскочить, навалиться
ун çине виççĕн сиксе ӳкрĕç — на него навалились трое
2) отскочить, отпрянуть
айккинелле сиксе ӳк — отскочить в сторону
3) перепрыгнуть, перескочить; успеть перейти (напр. на другую сторону)
4) переброситься, перекинуться (напр. об огне, болезни)
5) перен. разволноваться, всполошиться
вăл пули-пулмишĕн сиксе ӳкмест — он никогда не волнуется из-за пустяков

сиксе чĕтре — сильно дрожать
вăл сиксе чĕтрет — его бьет дрожь

◊
тапса сик — рвануться, броситься вперед
йытăсем тилĕ хыççăн тапса сикрĕç — собаки бросились за лисой
сикекен чирсем — заразные болезни

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

прыгать
скакать
чĕре сикет — сердце бьется
сиккипе чуп —ехать галопом
сиксе тăр — вскакивать
сиксе тух — выскакивать
сиккипе — вприпрыжку, вскачь
сиксе — ан спрыгнуть
пусма çинчен сиксе ан — с лестницы спрыгнуть
сиксе кĕр — впрыгивать
йăлт сиксе тăни — вскакивание
сикни — свиханье сустава
сиксе чупни — скаканье
кĕтессе, никĕс айне, вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен, теççĕ — если в угол, под основание, положить ноготь мертвеца, то этот угол трескается

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

присловье к сикĕлтĕр. Собр. Сик сикĕлтĕр, сикĕлтĕр, пакăс кĕлтĕр, кĕс кĕлтĕр. (Сухал).

скакливый. N. Ереветлĕ-теветлĕ, сик-сик кутлă, пурçăн йĕмлĕ. (Ула-кайăк). Т. II. Загадки. Сик-сик кутлă, кăс çĕлĕклĕ, пурçын йĕмлĕ. (Кăся). СТИК. Сик-сик тăллăм, сик тăллăм, çак арăма çит тăллăм. (Сик-сик здесь является прилагательным, а не глаголом в повел. наклонении. Точно также прилагательные или причастия: чут-чут, юх-юх, тăр-тăр тăри, шав-шав çумăр, но только „шав-шав çумăр“ понятно и так, потому что не смешивается с глаголом). Сред. Юм. Сик-сик тыллăм, сик тыллăм, ачуна çиес-и, хуна çиес-и?

(_си_к, Пшкрт: _св_к), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: _тэ̆_ллӓ_зӓ удас _тӓ_рэ̆_{м т̚}ӓ, маны̆н пы̆жал _се_кмӓ_рэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! _тӓ_рэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

сикерергә

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[sik]
salti (saltu)
çӳллĕшне сик — salti alten
тăршшĕне сик — salti longen
сиксе каç — transsalti
сиксе тух — elsalti, aperi neatendite
сикĕ (сикĕм) salto
сиккеле — salteti
сиккипе — salte, galope
сикчев — salto, diferenco, drasta ŝanĝo

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «прыгать», «скакать», «подпрыгивать»; 2. «отодвигаться», «сдвинуться с места»; 3. «вывихнуться»: алă сакрĕ «рука вывихнулась»; Замахш. секир, АФТ сӓгир, КБ сӓк «прыгать», «веселиться»; тур. сек «ходить вприпрыжку»; «прыгать», «скакать»; «убегать»; азерб. (Будагов 1, 630) сек «ходить на одной ноге», «подпрыгивать»; тефс. XII-XIII вв., уйг. сәкри, кирг., казах., к. калп., алт. В, ойр. секир, тат. сикер, башк. hикер, узб. сакра, узб. С сикир «прыгать», «скакать»; хак. сегир «прыгать», «скакать», «плясать», др. уйг., тур. сык «жать», «теснить»; «наседать», «нажимать», «вынуждать», «беспокоить»; якут, сыгай «сдвигаться»; ПМК сык «теснить»; башк. сик, сиген «пятиться», «отступать», «отходить».

Çавăн пекех пăхăр: