Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
пролет, звено
çичĕ тăрăх хӳме — семь звеньев забора

2.
плаха
брус
полоса
виçĕ тăрăх вутă — три плахи дров
хурçă тăрăхĕсем — стальные полосы

3.
территория, зона
округа
Атăл тăрăхе — 1) Поволжье 2) бассейн Волги
калаçу тăрăхĕ — лингв. территория говора
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная зона
пирĕн тăрăхра вăрман нумай — в нашей округе много лесов

4.
массив
полоса
вăрман тăрăхĕ — 1) лесная полоса 2) лесной массив, участок леса
пĕр тăрăх тулă ак — засеять полоску пшеницы

5.
штука, кусок (тканины)
пир тăрăхĕ — цельная холстина, штука холста

6.
продольный

вдоль
урлă та, тăрăх та — вдоль и поперек
Урлă выртакан япалана тăрăх çавăрса хумасть. — погов. Палец о палец не ударит, бездельничает (букв. Не положит вдоль то, что лежит поперек).

7.
в (продольную) полоску, полосатый
тăрăх-тăрăх —
1) в (продольную) полоску, полосатый
тăрăх-тăрăх кăвак кĕпе — голубая рубашка в (продольную) полоску
2) полосами
тăрăх-тăрăх сăрла — красить что-л. полосами

II. послелог

1.
с направительным значением
по, вдоль
пăрăх тăрăх шыв юхать — по трубе течет вода
урам тăрăх йывăç лартса тух — посадить деревья вдоль улицы

2.
с пространственным значением
по
Европа тăрăх курса çӳре — путешествовать по Европе
хула тăрăх çӳресе кунларăм — я весь день гуляла по городу

3.
с временным значением
по
кун тăрăх ĕçле — работать поденно

4.
с распределительным значением
по
тырра ĕç-кунĕ тăрăх валеçни — распределение зерна по трудодням

5.
на основании чего-л.
в соответствии с чем-л., по, смотря по чему-л.
договор тăрăх — в соответствии с договором
ĕçленĕ тăрăх хакла — оценивать по работе
пуху йышăннă тăрăх — на основании решения собрания
ӳкерчĕк тăрăх планер ту — строить планер по чертежу

6.
со значением источника сведений
из, по, через
юлашки çыннисене шута илесси тăрăх — по последней переписи
çынсем каланă тăрăх — по слухам, по рассказам
çыру тăрăх пĕл — узнать из письма

7.
со значением подобия
по
Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. — погов. По отцу и дети; Каков отец, таковы и дети (соотв. Яблоко от яблони недалеко падает).

8. диал.
из-за, ввиду, по причине
вăхăт çитмен тăрăх — из-за недостатка времени

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(ты̆ры̆х, тŏрŏх), длина (полотна). Янш.-Норв. Пилĕк тăрăх шур пирĕпе виçĕ тăрăх улача пур. КС. Тăрăх, цельная холстина (пир тăрăхĕ). Слеп. Пĕр тăрăх пир (20—25 аршăн и 10 аршăн). Янтик. † Тăрăх-тăрăх шурă пир, тăрăхĕ вăрăм пулинччĕ. Чăвашсем 22. Вăл вара вĕсенчен виçшер тенкĕ укçа, пĕрер тăрăх пир илнĕ, пĕр четвĕрт эрех ĕçнĕ, тет. Султангул. † Тăрăх-тăрăх улача, касса пĕтмĕ, терĕр-им? Пĕвĕ ӳссе çитĕ те, ăсĕ кĕрсе çитĕ те, ĕмĕрне каймĕ, терĕр-им? N. Ун пуçĕнчен шухăшсем кумса пĕтернĕ тăрăха тĕрлеме пуçларĕç. Хăшĕ-ха ун чăн илемлĕ тĕрри? Ал. цв. 12. Аслă хĕрĕсем хăйсен пурçăн тăрăхĕ çине ылттăн кĕмĕлпе тĕрлекен ĕçĕсене пăрахса, ашшĕне хирĕç чупса тухаççĕ. Сред. Юм. Пир кăнтарăм; пир, тăла тĕртсе кăларсан: пĕр тăрăх тĕртсе кăлартăм, теççĕ. || Мера ниток? || Звено. N. Вăл вăкăр хапхаран кĕреймен, ăна çичĕ тăрăх хӳме сӳтсе картишне кӳртнĕ, тет. (Такмак). Тайба Б. † Ултă тăрăх хăмана утса тухса пулмарĕ. || Плаха. Орау. Виçĕ тăрăх вутă исе килтĕм (три плахи). N. Нимене çич лав карăмăр. Тăрăхине пĕтерсе килтĕмĕр, çатрака юлчĕ. Собр. † Тăрăх-тăрăх вут сыппи, ялан ĕне ури айĕнче. Орау. Тăрăх, полено трехаршинное. Ib. Пĕр тăрăх вутă парса ярăр-ха мана кивçен. || Полоса. Толст. Унтан ункăран унка пĕр вершук çитейми тимĕр тăрăх илнĕ. || Местность. КС. ЧС. Пĕрре пирĕн тăрăхра выльăх мурĕ пулчĕ. Кан. Ункă тăрăхĕнче ун пек пуян урăх çук та. N. Хамăр тăр(ă)хсам çок. Нет людей из нашей местности. || Продольный. Ст. Чек. † Пруххăртейĕн хыçĕнче тăрăх хăма çураççĕ. Собр. Уйра тăрăх пăта тăсăлса выртат. (Йăран). N. Тарăх та выртрăм, Елекка, урлă та выртрăм, Елекка, юраймарăм, Елекка. (Старинное изречение). || Употребляется в качестве послелога. Орау. Манахсам тăрăх çӳрерĕм, вырăн çук. Паян кĕпĕрне хуçи патне кайса пăхмăр-ши? Вырăнсăр юлап вĕт. Халь Пашалу тута патне кайса килем-ха. Час килеп. N. Çак çын ĕнтĕ, юмăç каланине манас мар тесе, çул тăрăхах (по всей дороге): пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, тесе таварăнать, тет. Ал. цв. 7. Çав пусма тăрăх вăл патша çуртне кĕрет. N. Вĕсенчен хăшĕ министр патĕнче, унăн канцелярийĕсенче ĕçлеççĕ, хăшĕ пĕтĕм патшалăх тăрăх ĕçлеççĕ. Мошков. † Ула кушак, шур кушак ширшанта (шаршан та?) тăрăх (scr. торэх) кускалать; ача чнпер (çавă пур та), хĕрсен тăрăх кускалать. Регули 173. Вăл каланă тăрăх эп турăм. Ib. 1308. Порне тарăх волать. Япала тăрăх шотласа парăп. Ib. 1085. Вăл мана хĕнерĕ, эп çавăн тăрăх (çавăнпа) çилентĕм. Хăр. Паль. З2. Мăя тăрăх çăмăр шывĕ кайрĕ. Урмаево. Карчăкăн ывăлĕ сахат тăрăх мар, минут тăрăх çитĕнет, тет (рос). Туй. Хĕрĕ унта мар, хĕр туйĕ вăл вăхăтра çӳрет хурăнташсем тăрăх. Батыр. Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. По отцу и сыновья. (Послов.). Чăв. й. пур. 5°. Кĕнеке тăрăх хисеп турĕç (счет, вычисление). Сенг. Манран (надо мною) киле кайнă чух çул тăрăхах кулса пычĕç. Кан. Апат кĕренкке тăрăх пĕрле çитереççĕ. Ib. Ăна халăх яуррИсем тăрăх çырнă. N. Чăваш ялĕсем тăрăх çӳреме тухса кайнă. Регули 172. Вăл панă тăрăх эп те патăм. Ib. 1307. Çол тăрăх йăвăçсем тăраççĕ. Ял тăрăх çӳрет. О сохр. здор. Вăл ĕç телей тăрăх пулать. Это зависит от счастья. Вишн. 59. Апата нумай çиесси вăл вĕреннĕ тăрăх килет. N. Ĕçленĕ тăрăх (или: тунă ĕç тăрăх), сдельно. О сохр. здор. Вăл çул тăрăх, е уйăх тăрăх килет (здоровье). КС. Арăм тăрăх, из-за жены. Ib. Çав ятлаçу сан тăрăх туххăрĕ (из-за тебя). N. Эпĕ инспектор патне çырса ятăм жалованье яман тăрăхран. Чăв. й. пур. 21°. Çав Ивана, хăй пит вĕçкĕн тăрăх, çынсем хăне те мăшкăллакаланă. Шурăм-п. Юрлакан хăй савнă тăрăх — кирек хăш кĕввине те юрлама пултарать. Регули 1070. Олпут ачишĕн (ачи тăрăх) анчах конта порнатăп. Ib. 117. Эп онпа поплесе пол тытаç тăрăх. Ib. 54. Эп онпа поплесе тыр сотмалли тăрăх. N. Эсир каçет тăрăх илтнĕ пуль. О сохр. здор. Çавăнпа палакансем, камитсем курма, юрăсем, ташăсем, килти вак-тĕвек ĕçсем çынсене пит усăлă, мĕшĕн тесен кирек кам та, ĕçлекен çын, ун тăрăх канать. N. Çав тăрăх ăна вăл малтанах пĕлтернĕ паллă вырăнне хунă. N. 1903-мĕш çулта, Кирилловка хулинче выставка пулнă чух, эпĕ унта хам пĕлекен тĕрлĕ ремесла тăрăх тунă япаласене ятăм. N. Пирĕн йомахласси те пиçмо тăрăх анчах. ТХКА 98. Кĕлеткем пĕчиккĕ пулсан та, кĕлеткем тăрăх пăхтартăм. НИП. Пăрлă шыв пуç тăрăх яратчĕ. N. † Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Чураль-к. Урпа ани урлă, сĕлĕ ани тăрăх. (Хура пӳрт маччи). N. Урама тăрăх. ЙФН. Атти ани çула тăрăх. ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх. N. † Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрĕ-ши? Шыва тăрăх хурама, пĕкĕ авма юрĕ-ши? Нюш-к. Вăрмана тăрăх чукун çулĕ иртсе каять. || Б. Яныши. Йăтти ачашланса тăрăх сикет, тет. Сред. Юм. Йытă паллакан çынна корсан тăрăх чĕвенет (встает на задние лапы, передними упирается на человека). N. Унтан тăрăхах йĕтĕн çине пир хураççĕ (в гроб). ТХКА 92. Хура йытă пулсан, мана хирĕç сиксе тухатьчĕ вăл йăпăлтатса, хӳрине вылятса, хам тăрăх сикетчĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик йытăпа аптăранă эпĕ паян, пĕр май хам тăрăх сикет.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

буе, буенча

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[toroĥ]
teritorio, zono, regiono, provinco; laŭ
Атăл тăрăхĕ — Vorga regiono, Volgio
Самар тăрăхĕ — Samara provinco (regiono)
çул тăрăх — laŭ la vojo
тăрăхла — oblonga

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «цельная холстина во всю длину (кусок холста)»; 2. «пролёт забора», «звено забора»; 3. «окрестность»; 4. «вдоль» (улицы); тат. торык «звено забора от столба до следующего столба»; чаг. турук, тув. дургаар «вдоль». От тăр (см.); ср. тăрăшĕ, măpшшĕ «длина чего-л».

Çавăн пекех пăхăр: