Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

(те)

I. союз

1.
и, да
при повторении — и... и...
в отрицательных оборотах — ни... ни...
шыв тарăн та таса — вода глубокая и чистая
икĕ ывăл та пĕр хĕр — два сына и одна дочь
кай та часрах таврăн — иди да побыстрее возвращайся
унта та, кунта та — и здесь и там, и там и сям
вăл унта та, кунта та çук — его ни там ни здесь нет

2.
и, да и
эпĕ манса кайнă, вăл та астумасть — я позабыл, да и он не помнит

3.  
употр. для связи названий единиц измерения
— веса, длины, времени и т.д.
виçĕ метр та вунпилĕк сантиметр — три метра пятнадцать сантиметров
пилĕк сехет те çирĕм минут —
1) пять часов двадцать минут (о протяженности во времени)
2) двадцать минут шестого

4.
выражает многократную повторяемость или интенсивность событий, действий, явлений
вулать те вулать — он знай себе читает, он все читает

5.
но, а, да
çыраеса çыртăм та, йнăшсем нумай пулчĕç — написать я написал, но ошибок оказалось много
Чавса çывăх та çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

6.
хоть и, хотя и
хотя..., но
йывăр пулсан та ĕçе тăвас пулать — хотя и трудно, но работу надо выполнить

7.
если даже
эпир каламасан та вăл пурпĕр пĕлет — он все равно узнает, если даже мы и не скажем

8.
так как, потому что, ибо, поскольку
эпĕ ун çинчен илтмен те нимĕн те калама пултараймастăп — поскольку я об этом не слыхал, ничего не могу сказать

9.
так что, поэтому, и поэтому
вăл чирлĕрех те хытă утаймасть — он не совсем здоров, поэтому идти быстро не может

10.
в сочет. с вопр. местоимениями и наречиями
при деепричастиях на -сан (-сен):
как бы ни, кто бы ни, чтб бы ни, когда бы ни, где бы ни и т. п.
кăм пулсан та — кто бы ни был
ăçта пулсан та пире ан ман — где бы ты ни был, нас не забывай
хăçан килсен те кунта халăх нумай — когда ни приди — здесь много народу

II. частица

1.
и, даже, даже и
вăл сăра та ĕçмест — он даже пива не пьет
вĕсем патне ан та кай — к ним лучше и не ходи

2.
уж, вот уж,
уже, вот уже
вăл чупса та çитрĕ — он уже прибежал
икĕ уйăх та иртрĕ — вот уже и два месяца прошло

3.
весь, всё, все
çу каçа та килсе курмарĕ — за все лето он ни разу не приехал
виççĕшĕ те вĕренеççĕ — все трое учатся

4.
в составных местоимениях и наречиях:
кам та пулин — кто-нибудь, кто-либо
мĕн те пулин — что-нибудь, что-либо
ăçта та пулин — 1) где-нибудь, где-либо 2) куда-нибудь, куда-либо
ăстан та пулин — откуда-нибудь, откуда-либо
хăçан та пулин — когда-нибудь, когда-либо

5.
в сочет. с пулин
хоть, хоть бы, хотя бы
пĕр кун та пулин кĕтер-ха — подождем хоть один день

6.
в отриц. оборотах — со значением усиления
ни пĕр кун та уяр пулмарĕ — не было ни одного погожего дня
ниçта та каймастăп — я никуда не пойду
нихçан та — никогда
никам та — никто
нимĕн те — ничто
нимĕнле... те — никакой
мана нимĕнле эмел те кирлĕ мар — мне не нужно никакого лекарства

7.  
выражает неожиданность
а...уж, а...уже, уже
пăхать — ачасем унта çук та — смотрит он — а ребят (там) уже и нет

◊
сахалтан та — самое меньшее, по меньшей мере, минимум
сахалтан та çĕр çын пуçтарăннă — собралбсь по меньшей мере сто человек
нумайран та — самое большее, максимум

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 1¹/₂ руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

то же, что тав. В. Олг. Сăрая та! Спасибо за угощение. N. Та сана! (Говорят, когда выпьют несколько ковшей пива и не хотят больше — отказываются. Ответ: су пол). Ib. Эп та (тав) туса тохман ăшчă. Я еще не простнлся (при отьезде). См. таву.

афф. неведения. См. те, такам, тахăшĕ, тахăçан, таçта, темĕн, темиçе__.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

ж. см. тот.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

да

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ta]/[te]
kaj, ankaŭ
эп(ĕ) те пĕлместĕп — ankaŭ mi ne scias
унта та, кунта та — kaj tie kaj ĉi tie
эпир те, вĕсем те — kaj ni kaj ili

Çавăн пекех пăхăр: