Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
толкать, ударить ногой
пинать прост.
давать пинка разг.
тапса ил — пнуть
тапса кăлар — выбить ударом ноги (напр. дверь)
тапса çĕмĕр — разбить ударом ноги
тапса уç — открыть толчком ноги (напр. калитку)
тапса ывăт — отбросить ударом ноги
тапса яр —
1) отбить, отпасовать ногой
мечеке тапса яр — отпасовать мяч
2) оттолкнуть ногой
кимме çырантан тапса яр — оттолкнуть ногой лодку от берега
Сапас кутран тапмасть. — погов. Запас пинка не дает. (соотв. Запас кармана не трет.

2.
топать
притопывать
тапса кăшкăр — кричать, топая ногами (от ярости)
тăрса тап — притопнуть ногой
купăсçă тапса калать — гармонист притопывает в такт музыке

3.
придерживать, удерживать ногой
упираться ногами
прижимать, придавливать ногой
алăка урапа тапса тăр — придержать дверь ногой
арчана тапса хуп — закрывать сундук, придавив крышку коленом

4.
бить ногами, лягаться, брыкаться (о животных)

5.
биться, пульсировать, колотиться
чĕре сиксе тухас пек тапать — сердце колотится, будто хочет выскочить

6.
чаще в форме деепр. тапса с глаголом тух
бить, выбиваться, пробиваться
выступать
унта çăл тапать — там бьет родник
хыр çине сухăр тапса тухнă — на сосне выступила смола
юн тапса тухрĕ — хлынула кровь
куççуль тапса тухрĕ — брызнули слезы
тар тапса тухрĕ — пот вйступил
пичке пăкки тапса тухрĕ — у бочки выбило затычку

7.  
в форме деепр. тапса с глаголом тух
появляться в большом количестве
высыпать
наводнять
валить разг.
çумăр хыççăн курăк тапса тухрĕ — после дождя густо поднялась трава
урама халăх тапса тухнă — народ высыпал на улицу
шăна тапса тухрĕ мухи — появились во множестве
тĕтĕм тапса тухрĕ — повалил дым

8.
давить, напирать
поршене пăс тапать — пар давит на поршень

9.
решительно двинуться, направиться
тăвалла тап — устремиться в гору
тапса сик — рвануться, ринуться

10.
отдавать, иметь отдачу
иметь откат
пăшал каялла вăйлă тапать — ружье сильно отдает
тупă каялла тапни — орудийный откат
спираль вăйлă тапать — спираль сильно пружинит

11.
разливаться (о реке)
ейӳ шывĕ улăхалла тапнă — полые воды разлились по лугам

II.
çăм тап — бить, чесать шерсть
çăм тапакан машина — чесальная машина, шерстобойка

III.
внезапно, вдруг
резко
тап! тăр (чарăн) — внезапно остановиться, стать на месте

IV.
подражание громкому топанью
тап-тап —  усил. от тап IV.
ура сасси тап-тап илтĕнчĕ — послышались громкие шаги топ-топ-топ

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

частица образования превосходной степени от прилагат. и нар.

подр. неожиданному прыжку. Орбаш. Сыснин çӳлчĕ (листья) айĕнче хӳри кĕт курнса выртать, тет. Кушак: шăши, тесе, тап сиккĕр, тет. Букв. 1904. Тап-тап, тапă айне кĕрех кайăп. (Из песни синички). || Подр. толчку. Чăв. к. † Аппа пӳрте кĕчĕ: тап тапрĕ, нухрат-мерчен кăмаки янăрарĕ. || Подр. неожиданной остановке. N. Лаши тап чарăнчĕ, тет. Его лошадь вдруг остановилась. (Сказка). Сред. Юм. Чипер чупса пынă çĕртех пирĕн лаша тап!.. чарăнса тачĕ. Ib. Малтан пит сăмахлатьчĕç, эп пырсаннах, тап! чарăнчĕç (сразу перестали разговаривать). || Подр. неожиданности. Утăм. Тăрсан-тăрсан, тап хускалса куштанлисем вара шав(ла)марĕç. || Подр. тугости живота. Сред. Юм. Ачана чĕчĕ сĕчĕ çитмес полас, пĕрех май йĕрет. Халь пăтă чăмласа çитертĕм те, хырăмĕ тап пôлчĕ. (Выражает не звук, а тугость живота).

то же, что тапă, ловушка.

неизв. сл. Н. Лебеж. † Туй арăмсем тап çуни, киле пырсан пăх çуни.

(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

тибәргә

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «топать», «притопывать»; 2. «пинать», «лягаться»; АФТ дӓп, уйг. тәп, узб., тур., ойр., хак., кирг., казах., ног., кумык., якут. теп, тув. тев, тат., башк. тиб (п), туркм. деп «бить ногой», «лягать»; «цинать».

Çавăн пекех пăхăр: