Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
пот

потовой
тар парĕ — потовые железы
вăл йĕп-йĕпе тар — он мокрый от пота, он весь в поту
кĕпене тар витĕр витнĕ — рубашка насквозь промокла от пота
тар тапса тухрĕ — выступил холодный пот
тар кăларса ĕçле — трудиться в поте лица
чăм тара ӳк — взмокнуть (от пота)
лачкам тара ӳк — взмокнуть (от пота)

◊
тар курăкĕ — бот. 1) василстник простой 2) диал. василек
тар чирĕ — 1) горячка, лихорадка 2) тиф

II.
порох

пороховой
йĕтре тарĕ — 1) порох для снарядов 2) пороховой заряд снаряда
тĕтĕмсĕр тар — бездымный порох

◊
тара типĕ тыт — держать порох сухим

III. (тара)

1.
труд по найму

наемный
тара кĕрĕш —
1) подряжаться, наниматься на работу
2) наниматься в работники, в батраки

тара тыт —
1) подряжать, нанимать на работу
2) нанимать в работники, в батраки

2.
наем, аренда

наемный, арендный
тар укçи — 1) заработок 2) арендная плата
çĕр тара ил — арендовать землю
çĕр тара пар — сдавать землю в аренду
хваттер тара ил — снимать, нанимать квартиру

IV.
тар йывăççи — диал. 1) тополь душистый 2) осокорь, тополь черный

V. глаг.

1.
убегать, сбегать
удирать разг.
вĕçерĕнсе тар — вырваться и убежать
каялла тар — убежать обратно
тухса тар — убежать, вырвавшись откуда-л.
тарса кил — прибежать, сбежав откуда-л.
тарса пĕт — разбежаться (о многих)
тарса пытан — скрыться, спрятаться
тарса çухал — сбежать неизвестно куда
тарса çӳре — быть в бегах
тарса ӳк — суметь, успеть убежать
тарса хăтăл — спастись бегством
ĕне кĕтӳрен тарнă — корова убежала из стада

2.
отступать, бежать (напр.о войске)

3.
убывать, слабеть
хĕл сивви тарать — зимний мороз ослабевает

4.
исчезать, пропадать, уходить
ыйхă тарчĕ — сон пропал
çăлри шыв тарнă — из колодца ушла вода

◊
ĕçрен тар — избегать работы, отлынивать от работы
чуста тарнă — тесто убежало

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(тар), fugere, бежать. Н. Шинкусы. Ачи çăкăра илчĕ те, тара пачĕ. N. Школа çитсен, эпĕ кĕртĕм те, алăк патне тартăм (убежал к двери). Сред. Юм. Çавăн сăмаххипе тартăр (убегли), кона пĕлнĕ полсан эп вырнтан та тапранмастăмччĕ. Ib. Ôн çине пăхсан, хăраса тармалла (т. е. убежишь со страха. Пит илемсĕр çынна çапла калаççĕ, т. е. так говорят про безрбразного человека). Ала 6°. Тарса, тарса пырать те, тарсан-тарсан, çитрĕ, тет, пĕр тимĕрç лаççи патне (добежал до какой-то кузницы). N. Çул çинче пĕр çын килнине куртăм та, вăрмана тарса кĕрсе карăм. Якейк. Тарăçин (тарĕçин) тарĕç. Если хотят, пусть убегают. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ хăранипе киле тара пуçларăм (побежал), вăл хыççăн хăвалать (гонится за мной). БАБ. Эпĕ вăл ачасем тарăхĕнчен (с досады на ребят) ĕнтĕ таçта тарасса çитнĕ (готова убежать невесть куда). N. Таракан ĕнене (корову, которая убегает из стада) уртмах çакса яраççĕ. N. Çул çинчисем киле тара-тара кĕрсе курчĕç. Те, которые были в пути, забегали украдкой к себе домой, повидаться. N. Тарса тухрăмăр, мы бежали (из этого места). || Об озерах, которые, по поверью, могут переходить на другое место. Сорм-Вар. Ĕлĕк онта (на месте болота Тĕрне шор, около дер. Сорм-Вар, Алик. р.) кӳлĕ полнă, тит; халь вăл хамăртан вонă çохрăма тарнă. Çак япала тарнă чох, пĕтĕм ойсене полăсем тăкăнса йолнă, тит. || О воде. Кан. Шыв аяла тарнă (ушла глубоко вниз).

(тар), пот, sudor. КС. Тар кăларса ĕçле. Ib. Тар тухиччен ĕçрĕм. (Пил до того, что у меня на лбу выступил пот). N. Тар тухиччен ĕçле. Работай до пота. N. † Тар кăларса ĕçлерĕм. Я работала до пота. Ала 93. Ачанăн кăшт анчах чунĕ тухса кайман, пĕтĕмпе тарĕ тухса килнĕ (его ударило в пот от побоев). Шурăм-п. Çывăрнă чухне пурин те тар тухнă (все вспотели). Яндобы. Тавай хĕвел ăшшине кайса тăрар, тет: хăшин хӳри вĕçне тар тохĕ (у которого вспотеет кончик хвоста)? К.-Кушки. † Кĕмĕлех те çĕрĕсем пысăк пулмаст, унăн куçĕсене тар пусмаст. СТИК. Çула, шăрăхра, пуçа ниăçта чикме çук пулат, чыст тар пусат (прошибает пот). Çутт. 20. Питеенчен тар юхтарса, аннепе иксĕмĕр выратпăр. Утăм. Ĕçлет пур тарçă тарăхса, пуян пами, тесе, тар хакшĕн (за пот, т. в. за труд). Ерк. 88. Тара халăхĕ çулать çара тар (все в поту). N. Хамăр тăрăх (по нас) вĕрене шывĕ пек (как кленовый сок) тар юхать. Г. А. Отрыв. Çула тухман тар хĕлле тухать, теççĕ. (Послов.). || Плата за работу, за труд. Чăв. й. пур. З. Пырăп пырасса, вĕрсе парăп, ну, тарна ан хĕрхен, тет. Унтан вара хак хурать? çур тенкĕ укçа, çур штав эрех пултăр, тет. Унтан, чĕрĕлсен, вара виçĕ пăт çăнăх, пĕр пăт кĕрпе пултăр, тет (вĕрӳçĕ). СПВВ. МС. Тарне хăй илесшĕн, хăй илес пулсан ӳркенет. N. Унтан кайса килнĕ тарне сана тӳлери? Заплатил ли он тебе за поездку туда (или за то: что ты сходил туда)? N. Тарçă тарне тытса юлни — юн тăкни. Чăвашсем 11. Вăсем (т. е. йомзи) вилес çынтан татар илеççĕ; вăтанмаççĕ те, çылăхран та хăрамаççĕ. Пĕрин çинчен эп хам пĕлетĕп, юмăç пăхса мĕн чухлĕ тар илнине. N. Çавна вĕсем нимĕнсĕр ахалех (в рукоп. нимĕн тарсăрах) туса тăмалла. СПВВ. НН. Тар — юмăçа пăхнăшăн паракан çăнăх, кĕрпе (çăнăх). || Яжутк. † Ай, сăка еркĕнĕ, пире çĕрĕ парса ямар. Тухĕç халĕ утсампа, çĕрĕ тарĕ кăларăпăр. (Свад. п.).

порох. СПВВ. Тар — пăшал пемелли. Сред. Юм. Тарпа уттарса янă. Взворвали порохом. Изамб. Т. Кăмăрăкĕ (еĕ) тар тунă çĕре каят (идет на изготовление пороха). Орау. Симкки хĕрĕ хырăмне ӳкересшĕн тар çинă, тит. Ib. Сив чиртен тар çияс пулать, тар çисан иртет. N. Тар савăчĕ. Альш. Тарпа салатса сирпĕт (взорвать порохом). Ib. Тар лартса сирпĕтес.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

качарга (убегать)

тир (пот)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«порох»; алт. тар, тары, хак. тардарыдора, узб. дори, туркм., казах. дәри, к. калп. дари «порох»; ср. монг. дарь, бур.-монг. дари «порох». Порох назван так, вероятно, по сходству его с просом, пшеном (?).

«пот», «испарина»; тарла «потеть»; Замахш., азерб., уйг. тәр, узб., кирг., казах., ног., кумык., тур., ойр. тертир «пот»; Замахш., уйг. тәрли, азерб. тәрлә, казах., тур., ойр. терле, узб. терла, тат., башк., хак. тирле, кирг. тердӧ «потеть». Из перс. (тӓр) «влажный», «сырой», «мокрый» (?).

уст. «наём», «аренда», «труд по найму»; тара тыт, тарла «нанимать»; тара кĕрĕш «наниматься на работу»; тара пар «сдавать в аренду»; тар, тар укçи «плата за работу»; Замахш. тер «аренда», «плата»; терче тут «нанимать на работу»; терге бир «сдавать в аренду»; АФТ тар, тефс. XII-XIII вв. тару «плата», «жалованье», «награда»; АФТ тарчи «наемный рабочий»; тув. дарла «притеснять», «угнетать»; узб. С кира «плата», «наём» < араб. «наём»; «плата за наём»; «арендная плата»; перс. «араб.) < (керайа) и (кера) «наём», «аренда», «прокат». Из араб.-перс. только узб. кира, азерб. кирә, туркм. кирей, тур. кира «аренда», «плата за аренду». Хотя тюркские тар, дар, тер и близко стоят к араб.-перс. форме кира, все же трудно утверждать их заимствование.

тар йывăçĕ «осокорь», «один из видов тополя», «черный тополь»; в других тюрк. яз. «осокорь» называется: кирг., казах. кара терек, узб. кара терак, тат. кара тирәк, уйг. тоғрак и т. д. Ср. инд. тар «пальма» (подобная финиковой, дает сок, употребляемый как хмельной напиток) (Будагов I, 331).

«убегать»; др. тюрк. (орх.-енис.) тӓз, МК тез, алт. тес, тезиппар, хак. тис, тув. dec «бежать», «убегать»; тув. дургунна «убежать», «спастись бегством»; р ~ з, с.

Çавăн пекех пăхăр: