Шырав: хĕç

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
меч
хĕç тупта — ковать меч
Çĕçĕ тытакан хĕçе пырса тăрăннă. — посл. Взявший нож, напоролся на меч.
Чăнлăха хĕç витмен. — посл. Правду и меч не берет.

2.
сабля, шашка

сабельный
хĕç йĕнни — сабельные ножны
хĕç суранĕ — сабельная рана
хĕç тӳртăшĕ — тупая сторона сабли

◊
хĕç пулă — чехонь (рыба)

II.
текст.
бердо, гребень (для прибивания утка к ткани)
хĕç ани — набилки
хĕç шăлĕ — зубья (пластинки) берда
çипе хĕç витĕр ил — продевать нитку сквозь бердо

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

бердо (ткацкая принадлежность). Юрк. Хĕç — пир тĕртекенни. Якейк. Хĕç: 1) олттă хĕç, 2) çиччĕ хĕç, З) саккăр хĕç, 4) тăххăр хĕç, 5) воннă хĕç, 6) вонпĕр вонни хĕç, 7) воникĕ вонни хĕç (различаются по тонине и частоте пластинок). Ст. Чек. Мĕнле хĕçсем пулаççĕ? Улттă хĕçĕ, çиччĕ, саккăр хĕçĕ. Ку хĕçсемпе тăла (парттянккă, мишук, шăлапир) тĕртеççĕ. Таххăр хĕçĕ, вуннă, вунпĕр хĕçĕпе шур пир, ашăли, тĕрлĕрен кĕпе-йĕмлĕх, килти çиппе пасар çиппинчен тĕртеççĕ. Вуниккĕ хĕçĕ, вунвиççĕ, вунтăваттă хĕçĕпе сурпан, кĕпелĕх пасар çиппинчен тĕртеççĕ. Икково. Пир-авăра тĕслĕрен хĕçпе тĕртеççĕ. Çинче çипе ю (= йăвă) шăллă хĕçсемпе (саккăр, тăххăр, воннă хĕççипе) тĕртеççĕ, пысăк çипе сайра, шăллă хĕçсемпе (пиллĕк, олттă, çиччĕ хĕççипе) тĕртеççĕ. N. Хĕçĕ шăхăр пулсассăн, ураççи сахал кĕрет; хĕçĕ шалатка пулсассăн, ураççи нуммай кĕрет. Юрк. Улача çиппихĕç тиркет, урлă хĕçе тиркемес. Пазух. 9. Атьăр, хĕрсем, пасара çитсă (çиччĕ?) хĕçĕ суйлама. Çитсă (çиччĕ?) хĕçĕ çип тиркет те, çитсă (çиччĕ?) хĕçĕ çип тиркет, Чакă ачи хĕр тиркет. Сред. Юм. Выльăх начарланнă тессине: хĕç пек полса кайна, теççĕ. ЧС. Пирĕн лашамăр пĕр эрнене яхăн асаплансан, пĕр ĕçмесĕр çип-çинче хĕç пек тăрса юлчĕ, Ст. Чек. Улттă, çиччĕ хĕçĕпе тăла тĕртеççĕ. Микушк. Çăмарта пек лашасене çиччĕ хĕç пек турăмăр. Ст. Чек. Тăххăр хĕç пирĕн (т. е, тăххăр хĕçĕпе тĕртнĕ пирĕн) анĕ аслă касасси-пӳкесси час пулмас. || Назв. рыбы, чехонь. ШС. Хĕç = хăчах, чехонь. N. Аçтăрханта хĕç вылать, хĕç вылянипе хĕç хаклă.

меч, сабля. N. Хĕçĕ касса пырать, çарĕ хирĕçле пырат(?). КВИ. Тепĕр аллинчи хĕçпе шаккать укçа хутаçне.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«меч», «сабля»; др. тюрк., Замахш., АФТ, тефс. XII-XIII вв., тур., кирг., кумык. кылычкилич, казах., ног., к. калп. кылыш, карач. клыч, башк. кылыс, хак. хылыс, тув. хылыш, туркм. гылыч, азерб. гылынч «меч», «сабля», «шашка».

«бердо», «гребень для прибивания утка к ткани»; тат. кылыч, башк. кылыс «бердо»; азерб. тохучу дарагы «бердо» (букв. «ткацкий гребень»); во многих национальных словарях это слово отсутствует.

Çавăн пекех пăхăр:

хăяхлă хăяхлă кăвак чечек хăяхлăх хăяхлан « хĕç » хĕç ани хĕç витĕр ил хĕç лĕпĕш хĕç пулă хĕç тир