Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

зима

зимний
иртнĕ хĕл — прошлая зима
сивĕ хĕл — холодная зима
хĕл кунĕ — 1) зимний день 2) зимняя пора
хĕл сивви — зимний холод, зимние холода, морозы
хĕл ыйхи — зимняя спячка
хĕл енне кай — клониться к зиме
хĕл ир килчĕ — зима пришла рано
хĕл каç — перезимовать
хĕл каçа — за всю зиму, в течение всей зимы
хĕл хута — за всю зиму, в течение всей зимы
хĕл каçма юл — зазимовать
хĕл каçнă пару — годовалая телка
хĕл ларчĕ — зима наступила
хĕле кĕр — дожить до зимы, встретить зиму

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

зима. N. Хĕл, хĕлле. Орау. Пĕр вăтăр улт çул хушшинче хĕл кун пек час ларман. N. Кăçал хĕл ир ларчĕ. N. Хĕл иртрĕ (также: çитрĕ). N. Хĕл нумай юлмаст (осталось немного до весны). N. Хĕл ларчĕ. Установилась зима. N. Кăçалхи (или: ку) хĕл — хĕл пек те мар. N. Хĕл килет (или: пулать) пуль! Видно, хочет быть зима. N. Хĕлӳ анчах ларать халь, эс çулахине шухăшлатăн! Еще только зима наступает, а ты уже думаешь о лете (о летнем). А.-п. й. 65. Çук, апла юрамасть, пĕчĕк кайăка усрава илнĕ йăвăçсен çулçисене пĕрне те ан тивнĕ пултăр, вĕсем хĕлĕпех симĕс тăччăр, тенĕ. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледенели комли камышей. Рак. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх. В. С. Разум. КЧП. Хĕле хирĕç, к зиме. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç. N. Хĕл ларас уммĕн, перед наступлением зимы. N. Хĕлччен инçе-ха. Туперккульос 36. Çывăрасса та хĕл хушшинчех чӳречесене уçса ярса çывăрма пултарать. Кан. 1927, № 212. Хуртсем хĕле аван каçсан, вăсене çуркунне пăхма аван. Баран. 161. Çула пит шăрăх пулать, хĕл сивĕ килет. Е. Орлова. Хĕл айне полаттăр. Вас застанет зима. N. Кăçал хĕл час ларĕ. N. Хĕл хырăмĕ аслă, теççĕ. (Послов). N. Хĕл хырăмĕ пысăк, теççĕ. Регули 1205. Ку хĕл иртнĕ çĕрте çĕр сом илтĕм. Ib. 392. Хĕл полĕ (или: полать) ĕнтĕ. N. Хĕле кĕриччен (до зимы) эсĕ килме тăрăш. Т. VI. Эпĕ хĕле кĕриччен качча каймалла (должна выйти замуж). Унтан хĕлĕ пулчĕ, тет те, хĕрĕ те качча каяймарĕ, тет, карчăкĕ те вилеймерĕ, тет. Изамб. Т. Çапла вĕсем ĕçлесе хĕле кĕрсе каяççĕ. Ала 96. Пурăнсассăн-пурансассăн, çакă мĕскĕнсем тата хĕле кĕрсе кайнă. N. Хĕле кĕретпĕр, начинается зима. Орау. Хĕле кĕни нумай пулмасть халь. Зима наступила недавно. N. Хĕле кĕрет, наступает зима. N. Хĕле кĕретпĕр ĕнтĕ. Истор. Киле каяс тесен, хĕле кĕтĕмĕр; капла пĕр усăсăрах киле кайсан, пире никам та ырă сăмах калас çук, хамăртанах кулĕç. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç (к зиме). N. Ул хĕлте те атă ĕçлесе нумай укçа тупрĕ. N. Унтан хĕл иртрĕ, çуркунне çитрĕ. КС. Выçлăх чухне çур хĕлтен çуркуннене çитичченех йăтса тăратса пурантăмăр (больных животных, которые ве могли сами подниматься). Ст. Шаймурз. Петрав иртсен тăри юрласан, хĕл час ларать, тет. Кан. Çак савăта иртнĕ хĕлте юсама тытăнчĕç. Якейк. Хĕле хирĕç чӳречесене питĕртĕмĕр. N. Хĕл пĕтеспе (или: иртеспе) карĕ. Уехал в конце зимы. СТИК. Хĕл лараспа (к зиме) çанталăк пит сивĕтсе çитет. Сред. Юм. Нӳхрепе пăр хĕрсан, хĕлтен хĕле çитечченех пырать. N. Арман пĕвинчи пулла хĕл пĕтерет. || В переносном смысле. N. Нихăçан та çынна сăмахпа кӳрентермест, йытă çурине те хĕл кăтартмасть.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

кыш

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ĥel]
vintro
иртнĕ хĕл — pasinta vintro
сивĕ хĕл — malfvarma vintro
хĕл сивви — vintra malvarmo, frosto
хĕл каç — vintrumi, pasigi vintron
хĕл каçа (= хĕлĕпе) — dum la tuta vintro
хĕл сивĕ пулать имĕш — oni driras ke la vintro estos frosta
Хĕл Мучи — Avo Frosto, Sankta Nikolao
хĕлле — vintre, vintra tempo
хĕллеренпе — ekde la vintro
хĕллехи — vintra
хĕлсерен — en ĉiu vintro

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«зима»; хĕлле «зимой»; хĕлĕн-çăвĕн «и зимой и летом», т. е. «круглый год»; хĕллехи «зимний»; Ибн-Муханна, уйг., узб. кыш, кирг., тур., тат., башк., ойр., тув., гаг., кумык. кыш, азерб., туркм. гыш, казах., к. калп., ног. кыс, хак. хыс «зима»; уйг. кышта, казах., кыста, тат., тур. кышын, тув. кыжын «зимой»; кирг. кышын-жазын «зимой и летом»; уйг. кышлик, узб., кирг., тув., тат., башк. кышкы, казах., ног. кыскы,. хак. хысхы «зимний»; л ~ ш, с. Соважо сближает эти слова с финно-угорскими: фин. кылма, лопар. галмас, калмас, эрз. кельме, мар. кылме «холод», «холодный», «мерзлый» (Sauvageot 93, 138). Ср. монг. холдох «замерзать»; «замерзание»; холдӳӳ «мёрзлый».

Çавăн пекех пăхăр: