Шырав: хай

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
Хай Пӳрен — миф. дух, дарующий жизнь

II.
разг.
то же, что хайхи

III. глаг.

1.
отделывать, украшать чем-л.
кĕпене тĕрĕпе хай — отделать платье вышивкой

2.
шить стежками, стегать
утиял хайса çĕле — стегать одеяло

3.
отворачиваться
Ырă ут капантан хайман, ырăçын çăкăртан хăраман. — погов. Добрый конь от стога не отворачивается, добрый человек хлеба не чурается.

IV. частица
разг.

1.
-то
хай эпĕ ун çинчен маннă кайнă — я-то об этом совсем забыл

2.
вот, ну вот, ну и
ак хай ăна калатăп эпĕ... — ну вот я говорю ему...

3.
тут и
как раз
хай ку çук та — глядь, а его и след простыл
хай ашшĕ-амăшĕсем те таврăнчĕç — тут и [его] родители возвратились

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

упомянутый; тот, о ком (о чем) уже говорилось. А.-п. й. 56. Кайсан-кайсан хай йăва сĕм вăрмана çитсе кĕчĕ. КАЯ. Виççĕмĕш кунче атте хай хĕре, пĕр пар лаша кӳлсе, леçме кайрĕ. Ст. Чек. Хай, хайхи, самый, тот самый. N. Хай пирĕн стрилук пычĕ те, пăшал аврипе çывракан çынсене чыша пуçларĕ. Бес. чув. 23. Акă ĕнтĕ сана хай таса вĕрентни, таса сăмах. N. Хай каç пулсан, эпир çăкăрпа картахви хатĕрлерĕмĕр те, вăлтасем илсе Сĕве хĕррине утрăмăр. ЧС. Тытма юрасан хай кашкăр çурисене тытса пынăшăн укçа параççĕ, теççĕ; çавăн пек пире те укçа памĕ-и мушть, теççĕ. N. Эпĕ, хай, ĕмĕрте упа курманскер, çывăхне те пыма хăраса тăратăп.

(хаj), употребляется в качестве песенной вставки. Пазух. † Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр.

(хаj), крик, которым гонят лошадей. Шашкар. Хай çиме! Восклицание, которым гонят лошадь к еде. Ib. Хай шу патне! Шорк. Хай шу патне! Гонят лошадей и коров на водопой. Ib. Хай килеI

жизнь.

(хаj), отделывать, сделать отделку. СПВВ. Письмянка. Пилĕк тĕлне хайса тунă. На талии полушубка сделана отделка из кожи. Тюрл. Пăртак хаймалли порччĕ (тĕр тунă чоне). N. Хайса çĕленĕ, широкими стежками сшили. Кĕвĕсем. Хайнă-хайман кĕпем пур, тата питрех хаяс-мĕн. Вăйă иртессе пĕлмерĕм, тата питрех выляс-мĕн. N. Симĕспе хаяççĕ хăмаç çумĕнчен. || Бросаться вон. N. Ырă ут капантан хайман, ырă çын çăкăртан хăраман, тет. (Послов.). Пазух. † Ĕлĕк пичи калатчĕ: Хура хĕре курсассăн, лаша хаять,— тиетчĕ; халь хайи-ха, хайми-ха.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

уст. «жизнь»; сохранилось в выражении хай пӳрен миф. «дух, дарующий жизнь»; уйг. хайат, узб. хаёт, тур. хайат «жизнь», азерб. hәйат «жизнь», «существование». Из араб. «жизнь», «существование»; «живой»; «живой организм»; ср. перс. (хӓйат) «жизнь»; см. пӳр.

В.Г. Егоров редакциленĕ чăвашла-вырăсла словарь (1935)

(хайхи)
тот, упомянутый выше

Çавăн пекех пăхăр:

хаживать хазар хазарский хазары « хай » хай каларĕш Хай пӳрен хай пӳренĕ хай-çырма хай-люк