Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.
см. хытă

II. глаг.

1.
твердеть, затвердевать, становиться твердым
хытнă юр сийĕ — наст
типсе хытнă тăпра — высохшая почва
тулă пĕрчи хытать — зерна пшеницы твердеют (по мере поспевания)

2.
застывать
схватывать
час хытакан цемент — быстросхватывающий цемент
çилĕм хытса ларнă — клей застыл

3.
стыть, стынуть, застывать
коченеть
алăсем шăнса хытнă — руки закоченели от холода
шак хытса кайрăм — я совсем закоченел

4.
грубеть, становиться грубым
пӳрнесем хытрĕç — пальцы огрубели, лишились гибкости
сасă хытрĕ — голос огрубел

5.
становиться трудным, тяжелым (о жизни)
становиться недоступным (для приобретения)

6.
становиться более строгим, жестким
вĕренме кĕмелли условисем хытрĕç — условия приема на учебу стали более жесткими

7.
быть скупым, скрягой, скупиться
скряжничать разг.
хытса пурăн — быть скупцом
ан хыт ĕнтĕ! — не скупись!

9.
стареть, терять вкус (о пиве)
юман пичкери сăра час хытмасть — пиво в дубовой бочке долгое время не стареет

◊
вар хытни — запор
вар хытиччен кул — смеяться до колик
тĕлĕнсе хытса кай — застыть от удивления

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

то же, что хытă, твердый. Шел. 63. Хăш пуянĕ, хыт пăрçа, тăрать вăрçса, харкашса. || Резкий, грубый. N. Тата хытрах калăттăм, хама йывăр килейрет. Янтик. † Çӳл кĕлет пусми — вĕт пусма, епле пусса кĕрем-ши? Ют сăмахĕ — хыт сăмах, эп илтмесен кам илтес? || Внимательно, старательно. Якейк. Ачасам йомах хыт итлеççĕ.

затвердеть, становиться твердым. Сĕт-к. Ыраш тĕшши полса çитнĕ те, хыта пуçланă, час вырма тохмалла. Юрк. Çул çине хытнă юр ирĕлмесĕр тăрсан... Лашм. † Йĕтĕн çеçки хытать пуль. СТИК. Хытнă юман. (Говорят о долго живущих стариках). Ск. и пред. чув. 94. Пăсăрлантар Сетнерне.: ĕçре хытнă аллипе ан хапсăнтăр çын хĕрне. || Переносно — привыкать. N. Эпĕр топперĕ хытса çитсе, никкаккой храсси ăша та кĕмест. || Пригореть. Юрк. Чукун çинчи те пăтти пĕр пӳрне хулăнăш хытса каят. Тĕпĕнчен те хытат. Эпир çур. çĕршыв 23. Çĕр хытсах пырать, тислĕкпе çемçетнине юратать. || Об облаках. Б. Олг. Çанталăк ояртат полĕ, пĕлĕт хытма поçлат, вĕрлĕкленет, кашталанат. Череп. Пĕлĕт хытат — как бы сохнут, отходят выше (облака). || Затвердеть после вымочки. К.-Кушки. Арки вĕçĕ хытнă иккен. N. Картусĕ те хытнă иккен, атти кĕлли хăпнă иккен. Кан. Тарпа хытса кайнă тăлисене те çавăнтах типĕтет. Изванк. Пĕр вăрăм хытнă кĕрĕк (заскорузлую) тăханчĕ, хул хушшине тепĕр çĕлĕк хĕстерчĕ. Орау. Унăн тумтирри те тир тăвакансен пек хытса çуталса ларнă. || Окоченеть (о трупе). Альш. Ку тăшмана хытса кайсан, салтса илет, тет те, икĕ аллине икĕ мăйракана тыттарать, тет. || Замерзнуть. Ала 27. Хайхи офицер алăк питĕрме тухнă та, аллине тӳрех алăк хăлăпĕ кĕрсе кайнă, тет те, аллисем вара çилĕмпе çыпăçтарнă пек çыпăçса ларнă, тет, çавă офицер вара çĕрĕпех çавăнтах хытса тăнă тет. Якейк. Картара хытса выртнă. Замерзло в карде (животное). || Умереть. Альш. Якейк. Çын вилсен колса: хытса выртнă вăл, теççĕ. || Потерять чувствительность, лишиться гибкости, отупеть (окаменеть). N. Чун хытса çитрĕ. N. Ури хытса ларнă. Он не владеет ногой. N. Кĕсле-купăс калакансем те нумайччен каламасăр пурăнсан, пурнесем хытаççĕ, теççĕ, вара вĕсем ĕлĕкхи пекех таса калайми пулаççĕ. Сред. Юм. Пӳрнисем авкаланаймаç те, чыстиех хытса ларнă (от холода пальцы не действуют). А.-п. й. 70. Пуян арăмĕ хăранипе пĕр вырăнтах хытса тăрать. Ст. Чек. Ку хăраса хытса каят те, хăйне мĕн пулнине каласа парат. N. Вар-хырăм веç хытса ларса. || Забываться. Шарбаш. Ваççан аякра пурăнса чăвашла чĕлхе хыта пуçланă, тет. || Стариться (о пиве). Пшкрт. Сăра хытат (стареется). || Стать недоступным. N. Вăрман та хытса çитрĕ, тесе, хуйхăрнă старик. || Скупиться, скряжничать. N. Ытлашки хытса пурăнса, апат та çиместĕн-çке эсĕ. КС. Эпĕ кăçал питĕ хытса пурăнтăм: хĕлле ĕçкĕ туман, хам та хăнана каймарăм, кĕркунне хамăн пусса çиес выльăха та пусса çимерĕм. Вишн. 60. Çавăн пекех лашасене те йăвăр ĕçленĕ чух, е йăвăрпа çула çӳренĕ чух, хытса туса тăма юрамасть. N. Ма илместĕн ку япалана, хытса тăратăн (скупишься). В. С. Разум. КЧП. Хытрĕ-хытрĕ пĕр пуян, çапах пуйса çитеймерĕ, укçине хураха парса ячĕ. N. Çынсем пек хытса пурнаймарăм. Сред. Юм. Хытнă — 1) стал скупее, 2) затвердел, З) помер (в насмешку).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

катарга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ĥit]
malmoliĝi (malmoliĝu); densiĝi (densiĝu), ŝtoniĝi (ŝoniĝu); esti (estu) avara
çилĕм хытса ларнă — la gluo rigidiĝis
хытар — steci, fiksi
шĕрĕпсене пăрса хытар — fiksi ŝraŭbingojn
хытаркăч — fiksilo, klemo
хытă — malmola, rigida, severa, feroca, laŭta, rapida, maldelikata, avara
хытă çăкăр — malmola pano
хытă çӳç — rigidaj haroj
хытă кала — laŭte diri
хытă ут — rapide iri
хытă сăмах — maldelikata vorto
хытă çын — avara homo
хытăлăх — malmoleco, severeco, avideco, avareco
хытăлла çăмарта — ovo kuirita malmole
хытăллă çĕр улми — ne bone kuirita terpomo
хытăрка — sekiĝi
хытлăх — malfekunda tero, malfacileco
хытлăх самана — malfacila tempo
хыттăн — severe, rigore, laŭte, forte, firme, rapide

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1, «твердеть», «застывать»; «коченеть»«; «черстветь»; 2. «скупиться»; др. тюрк., Зол. бл., уйг., кирг., казах., к, калп., ног., алт. В, ойр., тув., тат., башк, кат, узб. кот, хак. хат, туркм. гат, гатылаш, тур. катылаш «твердеть»; туркм. гама, кумык. кат «черстветь»; монг. хатах «затвердеть», «закаливаться» (о железе); «высыхать».

Çавăн пекех пăхăр: