Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

армак-чармак

1.
растопыренный
раскоряченный прост.
армак-чармак çын — раскоряка (о человеке)
армак-чармак ват юман — старый дуб с растопыренными ветвями

армак-чармак

коряво
армак-чармак çырать — он пишет коряво

армак-чармак

неуклюже
несуразно
ку кусла ытла армак-чармак — эти козлы очень громоздки
Армак-чармак пӳрте кĕмест. (Урапа). — загадка Вещь такая громоздкая, что в избу не затащишь. (Телега).

армак-чармак

4.
выпученный, вытаращенный разг. (о глазах)
армак-чармак куçлă çын — лупоглазый (человек)

кармак-чармак

кривой, корявый, уродливый
кармак-чармак йывăç — коряга, кривое дерево

куç

глазной
илемлĕ куç — красивые глаза
çутă чакăр куç — светлые глаза
тĕссĕр куç —  бесцветные глаза
чалăш куç — 1) раскосые глаза 2) косоглазый
чармак куç — 1) вытаращенные глаза 2) лупоглазый
куç лупашки — глазная впадина
куç тухтăрĕ — окулист, доктор-глазник
куç харши — бровь и брови
куç хăрпăкĕсем — ресницы
куç хупанки — веко и веки
куç чирĕсем — глазные болезни
куç шăрçи — зрачок
куç шурри — белок и белки глаз
куç эмелĕ — глазные капли
куç путса кĕнĕ — глаза запали
куç тăртанса кайнă — глаза заплыли
куç айĕ кăн-кăвак — под глазами синяки
куç типичней макăр — проплакать все глаза
куç харшине хурат — подводить брови
куç хĕс — подмигивать
куç шуррипе пăхса ил — сверкнуть глазами
куçа мăчлаттар — хлопать глазами, моргать
куçа тарт — отводить, прятать глаза
куçа чарса пăрах — вытаращить глаза
куçран тӳррĕн пăх — смотреть прямо в глаза
куç шăрçине сыхланă пек сыхла — беречь как зеницу ока
тĕтĕм куçа çиет — дым ест глаза
куçа куççуль хупларĕ — слезы застлали глаза
куçа çӳпĕ кĕчĕ — в глаз попала соринка
куçа шур илнĕ — глаз закрыт бельмом
хам куçпа хам куртăм — своими глазами видел
куçăм ан куртăрччĕ — глаза бы мой не видели, не глядели
куçа мăч хупса та курман — и глаз не сомкнул
йĕп чиксен те куç курмасть — хоть глаз выколи, ничего не видно  
Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе. — погов. Око за око, зуб за зуб.
Çăхан куçне çăхан сăхмасть. — посл. Ворон ворону глаз не выклюет.
Хăравçăн хăрах куçĕ те çиччĕ курать. — посл. У труса один глаз всемеро больше видит. (соотв. У страха глаза велики).

чармак

1.
растопыренный разг.
раскоряченный прост.
чармак пӳрне — растопыренные пальцы
чармак йывăç — корявое дерево

чармак

2.
разогнутый
чармак пĕкĕ — разогнутая дуга

чармак

3.
вытаращенные (о глазах)
чармак куç —
1) вытаращенные глаза, глаза навыкате
2) перен. жадина, жадный человек
чармак куçлă — лупоглазый, пучеглазый

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

кăрман

(кŏрман, кы̆рман), плетёнка для возки сыпучих тел (хлеба, навоза). КС. Орау. Кăрман — тирслĕк тăкмалли çатан; ăна çара çуна çине лартса, тирĕслĕкне ун çине тиясан, тирслĕкне тăкма аван (удобно). Ун айне пĕр кĕтессе кăрманлă çуна лартнă. Собр. Армак чармак пăритун. (Кăрман). || Орау. Кăрман — хупран тунă çăнăх хумалли лар. || Особая большая телега для возки снопов. СПВВ. ЕХ. Кăрман — çуртри кĕлти кӳме пĕкечесенчен тăваççĕ. Имен. Кăрман — рыдван. Н. Седяк. Кăрман —кĕлте урапи, рыдван. Туарма. «Кăрман также = аламашка (особая большая телета для возки снопов). См. çатăрмак.

чармак

человек с вытаращенными глазами. Альш. Чармак куç – с вытаращенными глазами. N. Чармак — пысăк куçлă çын. Тюрл. Чармак (куç), большие (глаза). Ск. и пред. чув. 113. Ури вăрăм, куçĕ чармак. Ст. Чек. Чармак куç (сарса пăрахнă). Сред. Юм. Чармак куç – пысăк куçлă çынна калаççĕ. Яндобы. Шăтăк витĕр пăха-пăха, куçăм чармак пулчĕ пуль ерипа; карта урла каçа-каçа пĕçĕм чармак пулчĕ пуль ерипа. || СТИК. Чармак йывăç = темĕскерле чармакаланса ӳссе кайнă туратлă йывăç (корявое дерево). А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. || Прозвище жадного человека. Альш. Этем япалине сăхланакан çынна чармак, чармак куç теççĕ.

Чармак

назв. местности (означает убежище в земле где в ямах люди скрывались от беглых). Я. Бурнаш. Хорачка. Чармак (олăк ячă).

черкке

чарка, рюмка. N. Эрех черкки, рюмка для вина. Изамб. Т. Черккепе эрех ĕçеççĕ. В. Олг. Пĕр черкке ĕçрĕм. ГФФ. † Эпĕр конта килтĕмĕр çут черккине шыраса. Мы приехали сюда, отыскивая светлую рюмку. N. † Киле каяс темесен эрех черкки памĕçĕ. N. Эпĕ сирĕн пата çитсе ĕлкĕреймесен, маншĕн лешне пĕр черккине ӳпнех ӳпĕнтерсе яр вара. Йӳç. такăкт. 51. Ан хута кĕр черкке мурĕсене. || Ст. Чек. Черкке куç = чармак куç.

хĕрри

край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.

шакмак

чурки. Зап. ВНО. Шакмак, куски дерева, употребляемые для топки самовара. Изамб. Т. Шакмак, шашки (отрезки от палки) для растопки самовара. Ст. Чек. Шакмак, обрубок палки или дерева, кладут в самовар вместо углей. || Н. Карм. Шакмак, кусок сахару. Ала 110°. Такмак, шакмак, акă сана пĕр шакмак. || Деревяшки, подвязываемые к лаптям в сырую погоду. Н. Карм. СППВ. ИА. Çăпатана шыв витесрен шакмак çыпăçтараççĕ. СППВ. Т. Çуркунне ачасем урисем йĕпенесрен çăпата çумне шакмак çĕлесе çыпăçтараççĕ. || Кищаки. Шакмак, часть ткацкого станка, иначе: тай шакки (ура пуссипе кĕрре тытăнтарса тăраканни). || Колодки (на ветряной мельнице), пришитые гвоздями под стенки „арман тӳпи“; колодки эти лежат на кружале. Шакмаки существуют для легкости вращения „арман тăрри“ на кружале. || N. Куçĕсем пурийĕн те шакмак пек, чармак куçлă, пысăк. СПВВ. ФИ. Куçне пĕр хупмасăр ларакан çынна: шакмакпе пăхса ларат, теççĕ. || Фамильное прозвище. Пимурзино. Паян Шакмак шкул чисене урамра салтакла вĕрентрĕ. К.-Кушки. Шакмак Кĕркури.

армак-çăрмак

(армак-ц’армак, армак-ч’армак), varus, epitheton est earum, quae partes habent divergentes atque inconcinnas, растопыренный, раскоряченный, рассошистый, разделившийся на несколько неправильно расположенных сучьев. Сред. Юм. Кõсла õри пит армак-чармак та ниçта хõрса торттарса кайма та канçăр. У козел (на которых пилят) широко раздвинуты (раскорячены) стойки, поэтому их очень неудобно положить на что-либо (напр. на телегу) и увезти. Ib. Кирек мĕн япала õрисĕн хошши, хõт кõсланнах, пĕр-пĕринчен пит аякра пõлсан, армак-чармак õраллă, теççĕ. Выражением армак-чармак ораллă можно назвать какую-угодно вещь, напр. козлы, если их ноги расставлены очень широко. Сказки и пред. чув. 90. Армак-чармак (рассошистые) йывăçсем пуçĕсемпе суллаççĕ. || СПВВ. ФИ. Армак-чармак (тесе) хурса вырăнаçман япалана калаççĕ (т. е. так называют несуразную, неуклюжую вещь, которую трудно где-либо поместить). СПВВ. ТМ. Армак-чармак (несуразный) — пысăк япаласене, çуртсене (строения, дома) калаççĕ; пуринчен ытла армак-чармак куçлă (лупоглазый), теççĕ, вăл пысăк куçлă тени пулат.

пăритун

(-дун), неизв. сл. в загадке. Неверк. Армак-чармак пăритун. (Кăрман, рыдван — сноповозка).

арăн-чарăн

(сf. армак-чармак). Синер. † Арăн-чарăн кикирик.

каçан

(каз’ан), спина. Цив. Тюрл. Каçан ыратать. Спина болит. Шурăм-п. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (поперек спины) пуртă тытрĕç. Сред. Юм. Каçан витĕр вăт тохнă ôн. Много трудностей, опасностей переминовал, пережил он. СПВВ. АС. Каçан = сурăм. СПВВ. Т. Каçан — çурăм вырăнне калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каçан — хребет; в б. Ядр. уезде — непечатный смысл (т. е. cunnus). СПВВ. ИА. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, çăпати вăтам, алли ĕçленнине çурăмĕ-каçанĕ çĕклĕ. Калашн. Тĕве каçан хушшинче пырать чӳхенсе çӳремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Изамб. Т. Каçанĕ çинче тăрăх-тăрăх симĕс. На спине ее зеленые полосы. Собр. Каç пулсан, каçан сикет, теççĕ. А. Турх. Каçан — спина, каçан шăмми — спинной хребет. || Роdех. Cunnus. Зап. ВНО. Каçан = копарча, кот. Якейк. Пĕчĕк ачасене (и мальчикам и девочкам) ачашласа: каçанчен (каçанăнчен) çапас-ха, теççĕ. Ст. Чек. Ĕне каçанĕ тапратнă чухне сарăлса каят. Яргуньк. Каçан — ласкательно (= кут) у девочек sunnus vel anus. Ст. Чек. Каçан, у санок животных -genitalia. N. Каçанĕнчен çапнă. Ударил по заднице. N. Каçанне кантарнă. Satiavit libidnem. || Фамильное прозвище в дер. Ельшиховой, Ядр. р. Якейк. См. çурăм, тӳрт, а также Рааs. 61.

вăрă

(вŏрŏ, вы̆ры̆), вор, разбойник. Янш.-Норв. Хĕр вăрри, ворующий девушек. Ч. С. Эпĕ малтан: вăрă килнĕ пулĕ, тесе, шухăшларăм. Я сначала подумал, что пришел вор. Альш. Леш вăрă марринне хăйĕнне вăрласа пĕтереççĕ унăнне (у не вора-то и свое-то разворуют). Т. Григорьева. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ман килте пĕр полянкка (полено) вотă полсан, эп варă полам! Пусть я буду вором (клятва). Микушк. † Хура вăрман витĕр тухнă чух вун-икĕ вăрă тухрĕç вĕлермешкĕн. Орау. Хал, виçĕ пус укçа пулсан, ман вăрă пулас пулат! Пусть я буду вор, если у меня найдёшь грош! (Клятва) Альш. Вăрă пуçлăхĕ, коренной вор. || Воровство. N. Вырăспа майри, вăрă пулса, шулĕкре пурăннă (занимались мошенничеством). Хир-пось. Çын япалине варламан-и? терĕм. — Эсĕ мана хăçан вăрăпала тытрăн (уличил в воровотве)? терĕ. Уфим. Çавăнтан вара епĕ вăрра каймарăм. (Из утенического сочинения; учитель исправил: «кайман». || Воровской. Болезн. грех. Вăрă ĕç, аскăн ĕç тутараççĕ. N. Вăл ĕç ĕçлеме ӳркенсе, усал пурăнăçпа, вăрă пурăнăçпа пурăнакан çын курсан, уншăн пит хуйхăрнă. || Занимающийся воровством. Изамб. Т. Пĕр пит вăрă, усал çын.

ермек-чермек

то же, что армак-чармак. Пазух. Çил арманин çунатти ермек-чермек, Тур çырлах.

ермен

(э_рмэн'), армянин. СТИК. Ермен, 1) армянин, 2) есрелĕ, чармак куçлă, хура, пăхма хăрушă çын.

эрне

(э_рн’э), хорошо бы, но... Конечно. Правда. (Каз.-тат. äрiнä). Вара çавă тăлăха юлнă хуçа ачи ялтах хуйха ӳкнĕ; эрне (правда) вăлă вăл-ку çитменшăн хуйхăрман, анчах вăлă пĕччен юлнă, çавăншăн анчах хуйхăрнă вăл. Кильдиш. Епле апла эсĕ çавă чипер арăмна, ытарса, ирĕке (scr. йркĕ) пăрахса каян; эрне (конечно), каясси кайăн, анчах санăн арăмна пĕри-пĕри ерсессĕн, эсĕ вара мĕн тăва пĕлĕн? тенĕ. СТИК. Эрне пырăттăм, пыраймап: хурăн вутти хучĕç те, хурçунатма çунтарчĕç; вĕрене вутти хучĕç те, вĕр çунатма çунтарчĕç. (Говорит дикий гусь. Этот гусь был обращен в женщину и отдан замуж за сына одного человека. Вот эта молодушка приходит к ручыо за водой. Ее подруги зовут ее с собой, говоря: «Атя, Алтьук, киле, аçу килчĕ пасартан, кулачă илсе», а она говорит эти слова): к СПВВ. ПВ. Эрне, çапла та, анчах... Эрнеччĕ те çав, анчах... Конечно, это так, но... (так-то так, но...). N. Эрне шурă пӳрт хура пӳртрен хакла ларать (правда). Зап. ВНО. Эрнеччĕ те (=мало-ли что), эрне кун мар çав паян. (Изречение, указывающее на неисполнимость желаемого). То же и в Сред. Юм. Орау. Ай-ай, кăçал пĕр кĕлетлĕх явăç кăлараяс-чĕ! (срубить и вывезти из леса). — Эрнеччĕ те, ачам, те вăй çитĕ, тем-çке. Н. Лебеж. † Хĕсĕк, хĕсĕк куçлисем шăтăк виттĕр пăхаççĕ; чармак, чармак куçлисем чаршав урлă пăхаççĕ: ĕнтĕ пырам, тийеççĕ; эрне пырăр пырасса. К. С. Эрнеччĕ, çапла тăвасчĕ те, вăй çитмест. ld. Эрне апла пулĕ те вăл (может быть, и так...). Ч. С. Эрне турă мĕншĕн пире капла тунине пĕлме çук та, ваттисем юрăннă пек пурăнмалла çав, терĕ карчăк. Образцы, 43. Эрне те каймăп Нарышкина, сăрлă çунам ӳречи хуçăлчĕ. N. Эрне, çапли çапла... Правда, оно так-то так... Изванк.? Эрне çакăн пек усал ĕçсене пурте тумаççĕ те, çавах пирĕн енче ун йышши çынсем нумай çав.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

навыкате

с глазами навыкате тулта куҫлӑ, чармак куҫлӑ.

несуразный

килӗшÿсӗр, киревсӗр, манерсӗр, сӑпатсӑр, сипетсӗр, илемсӗр, калӑпсӑр, армак-чармак, асар-писер (тӑман, ҫын), вырнаҫусӑр (япала).

неуклюжий

калӑпсӑр, ӗнемес, ӗнес, кӑнттам, каптӑркка, кÿптӗркке, мӗркке, лапсака, лапсӑркка, лӗпсӗркке, мӑклӑка, шалпар, армак-чармак; большой, неуклюжий мӑнттай.

выкат

глаза на выкате чармак куç, алтăр куç.

пучеглазый

чармак кӳҫлӑ, тулта куҫлӑ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

выпуклый

прил. мăкăр, мăкăрăлчăк; выпуклое стекло мăкăрăлчăк кĕленче; 2. (выступающий вперёд) мăкăр, каçăр; выпуклый лоб мăкăр çамка; выпуклые глаза тулалла куç, чармак куç.

глазастый

прил. разг. 1. (с большими глазами) пысăк куçлă, чармак куçлă, тулта куçлă; 2. (зоркий) витĕр куçлă.

лупоглазый

прил. разг. чармак куçлă, тулта куçлă.

навыкат

нареч.: глаза навыкат чармак куç, алтăр куç.

пучеглазый

прил. разг. чармак куçлă.

раскоряка

м. и ж. прост. армак-чармак çын, чармашка çын.

Çавăн пекех пăхăр: